آلفرد شوتس و زیست جهان

تدبیر24:آرمین عرب - شوتس یکی از نظریه پردازان مطرح در پدیدارشناسی است ،که قبل از آن بهتر است نخست به صورت مختصر به ادموند هوسرل که شوتس بسیار وامدار تفکرات وی است مروری کرده باشیم. هوسرل، توجه به یک جهان بین الاذهانی ، یعنی جهان حیاتی ، که معنای تمامی دانش بشری در آن به وجود می آید ، را ضروری دانسته است . به زعم وی آگاهی را نه در سر کنشگر، بلکه می بایست در رابطه میان او و شناخته های جهانش جستجو نمود و در جامعه باید « میان اذهان، ارتباطی باشد » ( ورنو و وال ، 1387 : 49 ). هوسرل به نوعی به جستجو و بررسی امکان وجود یک زیست جهان بنیادین و مشترک در تفکرات و آثارش بود، تا بتواند نایل شدن به حقایق جهانشمول را تسهیل و امکان پیدایش علوم عینی را ایضا فراهم نماید ( شرت ، 1390 : 113 ). به هر روی پدیدار شناسان بر این باورند که سامان بخشیدن جهان عملا به دست کنشگران انجام می گیرد و این یک موضوع مهم در پژوهش های پدیده شناختی به حساب می آید . با این توضیحات مختصر به آلفرد شوتس می پردازیم.
آلفرد شوتس کارهای گوناگونی را در زمینه قلمرو های جهان اجتماعی انجام می دهد و آن ها را در چهار قلمرو تقسیم می نماید که عبارتند از قلمرو واقعیت اجتماعی مبتنی بر تجربه مستقیم ، قلمرو واقعیت اجتماعی مبتنی بر تجربه غیر مستقیم ، قلمرو اخلاف یا آیندگان و قلمرو اسلاف یا گذشتگان . به گمان وی جهان معاصران و یا قلمرو واقعیت اجتماعی مبتنی بر تجربه غیر مستقیم از همه بیشتر قابل بررسی اجتماعی علمی است .
« مفهوم جهان حیاتی به زعم شوتس، چارچوب فرهنگی از پیش تعیین شده زندگی اجتماعی و تاثیر ان بر آرا و افکار کنش های کنشگران را در بر می گیرد . از این چارچوب فرهنگی که از بیرون به ما تحمیل می شود ساخت فردی و جاری واقعیت را در بر نمی گیرد » ( ریتزر ، 1377 : 342) ، بلکه در جهت مقید ساختن کنشگران در فعالیتها و رفتارهای روزانه شان عمل می کند . چارچوب مذکور مسیرها و تفسیرهایی از جهان اجتماعی را به کنشگران ارائه می دهد که به موجب آن ایشان در موقعیت ها ی غیر تردید آمیز متمایل هستند که به الگوهای واکنش عادتی متوسل شوند .
از آن جا که جهان حیاتی ( زیست جهان ) تمامی نمونه سازیهایی را در بر می گیرد که همه تجارب ، دانش و کردار آدمیان بر آن استوارند و کنشگران آن را همانطور که هست ( حاضر و آماده ) می پذیرند . گرچه این جهان تا حد زیادی دست به تحمیل های فرهنگی معین بر کنشگر می زند ، اما به شکل تناقض آمیزی مجوبات آزادی کنشگران را فراهم می کند . از جایی که « کنشگران مجبور نیستند در هر موقعیتی به چون چرا بپردازند بر حسب تعریف می توانند بر نمونه ها تکیه کنند و برابر با نسخه عمل رفتار نمایند ، در نتیجه این آزادی و فرصت را پیدا می کنند که در موقعیتهای خاص و بحث بر انگیز زندگیشان ، دانش و کردارشان را تعدیل کند » ( ریتزر ، 1377 : 343 ). شوتس بر جهان روزمره تجربه زیسته تأکید می کرد، جهانی که در وهله نخست بر حضور فیزیکی ما و به همین ترتیب بر درک حسی ما از این جهان مبتنی است ، و در مرحله دوم بر مفاهیمی مبتنی است که ما برای نظم بخشیدن و تفسیر تجربه هایمان استفاده می نماییم ، یعنی مفاهیمی که همواره به شیوه ای اجتماعی ساخته می شوند. (جلائی‌پور و محمدی ،1388 : 129 )
تفسیر موقعیت بر پایه دانش کنشگر از زیست جهان اش به دست می اید . ذخیره دانش زیست جهان با تجربه موقعیت مرتبط است ، این شامل انباشتگی تجربه های واقعیات پیشین مرتبط با واقعیت و تجربه های واقعی که به تجربه زندگی و بیوگرافی می پیوندد و هر موقعیتی به کمک ذخیره دانش تعریف و اداره می شود . شوتس بر این باور است که کنشگر به واسطه شیوه زندگی اش و عناصر اصلی ذخیره دانش و آگاهی اش از زندگی جهان را می سازد . ( هابرماس ، 1987 : 128 )
جهان پدیدار شناختی به زعم شوتس در واقع حاصل برخورد متقابل میان ذهن های تفسیرگر مردم است که همیشه و بناچار در تقابل یا جدالی فی ما بین ذهن فرد و ذهن دیگران درگیر است ( تنهایی ،1374 : 355 ). « در حقیقت مواضع تعمدی ما در قبال شخص دیگر یا همان تجربه های زنده ما از طرف مقابل است » ( جلائی پور ، محمدی ،1388 : 133 ) شاید نکته اشاره شده بالا ما را تا حدی به یاد ماکس وبر در مفهوم رابطه اجتماعی و رضایت متقابل Mutual consent نیز می اندازد چنانچه وبر معتقد است که : « معنای روابط اجتماعی می تواند از طریق رضایت متقابل ، مورد توافق قرار گیرد . این امر بدان معنا است که طرف های دخیل در مورد رفتار آتی خود ، وعده هایی ( به یکدیگر و یا به طریقی دیگر ) می دهند . پس هر یک از طرف ها انتظار دارند که به روال معمول و تا جائی که خود به طور عقلانی رفتار می کنند ، طرف دیگر نیز رفتار خود را مطابق با معنای توافق و به گونه ای که وی – طرف اول – آن را می فهمد ، جهت گیری کند . » ( وبر ، 1381 : 81 )
به هر تقدیر بنا بر گمان شوتس هر نوع فهم واقعی طرف مقابل ، از شرح ها ، تفسیرها و برداشتهای استوار بر تجربه زیسته مشاهده گر صورت می گیرد . ارتباط ذهنی ما را در مسائل به دید مشترک و واحدی می رساند و هر کس خود را با سایر نظرات و برداشت‌ها هماهنگ و سازگار می کند ، زیرا که اگر در موضع خود باقی بمانیم نمی توانیم در تمامی جهات مسأله را درک و فهم کنیم. به همین دلیل ارتباطی ، به‌ نحوی قرار می گیریم که مسأله را به‌صورت همه‌جانبه و از جهات مختلف بفهمیم و در فهم و درکی که دیگران از آن دارند شرکت بجوییم. این مبنای زندگی مشترک و شعور عامی است که بر جامعه حاکم است. (توسلی ، 1380 : 356 )

منابع
ورنو، روژه و وال، ژان .(1387) نگاهی به پدیدار شناسی و فلسفه های هست بودن ، ترجمه یحی مهدوی ، تهران ، خوارزمی ، چاپ دوم
جلائی پور ، حمید رضا و محمدی ، جمال .(1388) نظریه های متاخر جامعه شناسی ، تهران ، نشر نی ، چاپ دوم
شرت ، ایون .(1390) فلسفه علوم اجتماعی قاره ای ، ترجمه هادی جلیلی ، تهران ، نشر نی ، چاپ دوم
ریتزر،جرج.(1377)،نظریه جامعه شناسی در دوران معاصر،ترجمه محسن ثلاثی،تهران ، انتشارات علمی ، چاپ سوم
سجویک ، پیتر .(1390)، دکارت تا دریدا ، ترجمه محمد رضا آخوند زاده ، تهران ، نشر نی ،چاپ دوم
الیوت ، آنتونی و ترنر ، برایان (1390 )برداشت هایی در نظریه اجتماعی معاصر ، ترجمه فرهنگ ارشاد ، تهران ، جامعه شناسان ، چاپ اول
وبر ، ماکس .(1381) ، مفاهیم اساسی جامعه شناسی ، ترجمه احمد صدارتی،تهران ، نشر مرکز ،چاپ پنجم
توسلی،غلامعباس. (1380) ، ‌نظریه های جامعه شناسی،تهران،انتشارات سمت،چاپ هشتم
تنهایی ، حسین ابوالحسن .(1374) در آمدی بر مکاتب و نظریه های جامعه شناسی ، گناباد، نشر مرندیز ،چاپ دوم