تدبیر24:سیزدهم رجب سالروز ولادت امیرالمومنین علی ابن ابیطالب است. جایگاه و شخصیت والای این ابر مرد عالم امکان بطور کامل قابل فهم و وصف نیست. یکی از اثرات بلند نظرانه و حکیمانه ایشان، نامه آن حضرت به مالک اشتر نخعی است که می بایست سرلوحه مسئولین در امور زمامداری مملکتی باشد. این فرمان را امام علیه السلام به هنگامى که مالک را فرماندار«مصر»قرار داد، نوشته است و این زمانى بود که وضع زمامدار مصر«محمد بن ابو بکر»در هم ریخته و متزلزل شده بود،این فرمان از طولانى ترین و جامع ترین فرمانهاى امام علیه السلام مىباشد که آن را در دو قسمت به تشریح می خوانیم :
قسمت اول : بسم الله الرحمن الرحیم این دستورى است که بنده خدا على (علیه السلام) به مالک بن حارث اشتر
(نخست)او را به تقوا و ترس از خداوند،ایثار و فداکارى در راه اطاعتشو متابعت از آنچه در کتاب خدا قرآن بآن امر شده است فرمان مىدهد:بهمتابعت اوامرى که در کتاب الله آمده، فرائض و واجبات و سنتها،هماندستوراتى که هیچکس جز با متابعت آنها روى سعادت نمىبیند و جز با انکارو ضایع ساختن آنها در شقاوت و بدبختى واقع نمىشود باو فرمان میدهد که(آئین)خدا را با قلب دست و زبان یارى کند چرا که خداوند متکفل یارى کسى شدهکه او را یارى نماید و عزت کسیکه او را عزیز دارد.
و نیز او فرمان مىدهد که خواستههاى نابجاى خود را درهم بشکند.و به هنگام وسوسه هاى نفس خویشتندارى را پیش گیرد زیرا که«نفس اماره»هم-واره انسان را به بدى وادار مىکند، مگر آنکه رحمت الهى شامل حال او شود.
اى مالک! بدان من تو را بسوى کشورى فرستادم که پیش از تو دولتهاى عادل و ستمگرى بر آن حکومت داشتند.و مردم بکارهاى تو همانگونه نظرمىکنند که تو در امور زمامداران پیش از خود،و همان را درباره تو خواهندگفت که تو درباره آنها مىگفتى. بدان! افراد شایسته را با آنچه خداوند برزبان بندگانش جارى مىسازد مىتوان شناخت،بنا بر این باید محبوبترینذخیره در پیش تو عمل صالح باشد،زمام هوا و هوس را در دست گیر.و آنچه برایتحلال نیست نسبتبخود بخل روا دار،زیرا بخل نسبتبخویشتن این استکه راه انصاف را در آنچه محبوب و مکروه تو است پیشگیرى.قلب خویشرا نسبتبملتخود مملو از رحمت و محبت و لطف کن،و همچون حیواندرندهاى نسبتبه آنان مباش که خوردن آنان را غنیمت شمارى! زیرا آنها دوگروه بیش نیستند: یا برادران دینى تواند،و یا انسانهائى همچون توگاه از آنها لغزش و خطا سر مىزند. ناراحتیهائى به آنان عارض میگردد بدست آنان عمدا یا بطور اشتباه کارهائى انجام مىشود(در این موارد) از عفو و گذشت خود آن مقدار به آنها عطا کن، که دوست دارى خداوند از عفوش به تو عنایت کند. زیرا تو مافوق آنها،و پیشوایت ما فوق تو و خداوند مافوق کسى استکه تو را زمامدار قرارداده است! امور آنان را بتو واگذار کرده،و بوسیلهآنها تو را آزمایش نموده است.هرگز خود را در مقام نبرد با خدا قرار مده!
چرا که تو تاب کیفر او را ندارى.و از عفو و رحمت او بىنیاز نیستى.هرگز ازعفو و بخششى که نمودهاى پشیمان مباش.و هیچگاه از کیفرى که نمودهاى بهخود مبال.و نیز هرگز نسبت به کارى که پیش مىآید و راه چاره دارد سرعت به خرج مده. مگو من مامورم(و بر اوضاع مسلطم)،امر مىکنم و باید اطاعتشود که این موجب دخول فساد در قلب،و خرابى دین،و نزدیک شدن تغییر و تحولدر قدرت است.آنگاه که در اثر موقعیت و قدرتى که در اختیار دارى،کبر وعجب و خودپسندى در تو پدید آید،به عظمت قدرت و ملک خداوند که مافوقتو است،نظر افکن!که این تو را از آن سر کشى پائین مىآورد و آن شدت وتندى را از تو باز مىدارد و آنچه از دستت رفته استیعنى نیروى عقل و اندیشهاتکه تحت تاثیر این خود پسندى واقع شده،به تو باز مىگردد. از همتائى درعلو و بزرگى با خداوند بر حذر باش! و از تشبه به او در جبروتش خود را بر کنار دار! چرا که خداوند هر جبارى را ذلیل و هر فرد خود پسند و متکبرى را خوار خواهدساخت.
نسبت به خداوند و نسبت به مردم از جانب خود،و از جانب افراد خاصخاندانت،و از جانب رعایائى که به آنها علاقمندى،انصاف به خرج ده!کهاگر چنین نکنى ستم نمودهاى!و کسى که به بندگان خدا ستم کند،خداوند پیشاز بندگانش دشمن او خواهد بود.و کسى که خداوند دشمن او باشد دلیلش راباطل مىسازدو با او بجنگ مىپردازد تا دست از ظلم بردارد یا توبه کند.(و بدان!)هیچ جیزى در تغییر نعمتهاى خدا و تعجیل انتقام و کیفرش،از اصرار بر ستم سریعترو زودرستر نیست.چرا که خداوند دعا و خواسته مظلومان را مىشنود و درکمین ستمگران است.
باید محبوبترین کارها نزد تو امورى باشند،که حق با عدالت موافقتر وبا رضایت توده مردم هماهنگتر است.چرا که خشم توده مردم،خشنودىخواص را بىاثر مىسازد،اما ناخشنودى خاصان با رضایت عموم،جبران پذیراست.(این را نیز بدان که)احدى از رعایا از نظر هزینه زندگى در حالت صلحو آسایش،بر والى سنگینتر و به هنگام بروز مشکلات در اعانت و همکارىکمتر،و در اجراى انصاف ناراحتتر،و به هنگام در خواست و سؤال پر اصرارتر و پس از عطا و بخشش کم سپاستر،و بهنگام منع خواستهها دیر عذر پذیرتر، و درساعات رویاروئى با مشکلات کم استقامتتر،از«گروه خواص»نخواهند بود ولى پایه دین و جمعیت مسلمانان و ذخیره دفاع از دشمنان تنها«توده ملت»هستند!بنابر این باید گوش تو به آنها و میلتبا آنان باشد.
باید آنها که نسبت به رعیت عیب جوترند از تو دورتر باشند زیرا،مردم عیوبىدارند که والى در ستر و پوشاندن آن عیوب از همه سزاوارتر است.در صدد مباشکه عیب پنهانى آنها را بدست آورى،بلکه وظیفه تو آن است که آنچه برایتظاهر گشته اصلاح کنى.و آنچه از تو مخفى ستخدا درباره آن حکم مىکندبنابر این تا آنجا که توانائى دارى عیوب مردم را پنهان ساز!تا خداوند عیوبى راکه دوست دارى براى مردم فاش نشود،مستور دارد.(با برخورد خوب) عقدهآنها را که کینه دارند بگشا و اسباب دشمنى و عداوت را قطع کن!و از آنچهبرایت روشن نیست تغافل نما! به تصدیق سخن چینان تعجیل مکن!زیرا آنان گر چه در لباس ناصحینجلوهگر شوند خیانت مىکنند.
بخیل را در مشورت خود دخالت مده!زیرا که تو را از احسان منصرف،و از تهى دستى و فقر مىترساند،و نیز با افراد ترسو مشورت مکن!زیرا درکارها روحیهات را تضعیف مىنمایند. همچنین حریص را بمشاورت مگیرکه حرص را با ستم گرى در نظرت زینت مىدهد.(همه آنچه درباره اینافراد گفتم)بخاطر این است که بخل و ترس و حرص و غرائز و تمایلات متعددىهستند که جامع آنها سوء ظن به خداى بزرگ است.
بدترین وزراء کسانى هستند که وزیر زمامداران بد و اشرار پیش از تو بودهاند،کسى که با آن گناهکاران در کارها شرکت داشته نباید جز وصاحبان سر تو باشد آنها همکاران گناهکاران و برادران ستمکارانند،درحالیکه تو بهترین جانشین را از میان مردم بجاى آنها خواهى یافت:از کسانىکه از نظر فکر و نفوذ اجتماعى کمتر از آنها نیستند،و در مقابل،بار گناهان آنها رابردوش ندارند،از کسانى هستند که با ستمکران در ستمشان همکارى نکرده ودر گناه شریک آنان نبودهاند.این افراد هزینهشان بر تو سبکتر،همکار-یشان با تو بهتر،محبتشان با تو بیشتر،و انس و الفتشان با بیگانگان کمتر است. بنابر این آنها را از خواص و دوستان خود و راز داران خویش قرار ده!
سپس(از میان اینان)افرادى را که در گفتن حق از همه صریحتر،و درمساعدت و همراهى نسبتبآنچه خداوند براى اولیایش دوست نمىدارد،بتوکمتر کمک مىکند،مقدم دار،خواه موافق میل تو باشند یا نه،به اهل ورع وصدق و راستى بپیوند،و آنان را طورى تربیت کن که ستایش بى حد از تو نکنند و تو را نسبت به اعمال نادرستى که انجام ندادهاى تمجید ننماید.زیرا مدحو ستایش بیش از حد عجب و خود پسندى ببار میآورد و انسان را به کبر و غرور نزدیک مىسازد.
هرگز نباید افراد نیکوکار و بدکار در نظرت مساوى باشند زیرا اینکار سبب مىشود که افراد نیکوکار در نیکی هایشان بى رغبتشوند،و بدکاران در عملبدشان تشویق گردند،هر کدام از اینها را مطابق کارش پاداش ده!بدان کههیچ وسیلهاى براى جلب اعتماد والى،به وفادارى رعیت، بهتر از احسان به آنها و تخفیف هزینهها بر آنان،و عدم اجبارشان بکارى که وظیفه ندارند نیست، در این راه آنقدر بکوش تا به وفادارى آنان خوشبین شوى(و بر آنان اعتماد کنىکه)این خوشبینى بار رنج فراوانى را از دوشتبرمىدارد.
سزاوار استبآنها که بیشتر مورد احسان تو قرار گرفتهاند خوشبین تر باشى و بعکس آنها که مورد بدرفتارى تو واقع شدهاند.بدبینتر.
هرگز سنت پسندیدهاى را که پیشوایان این امت به آن عمل کردهاند،و ملتاسلام بآن انس و الفت گرفته و امور رعیتبوسیله آن اصلاح مىگردد،نقضمکن!و نیز سنت و روشى که به سنتهاى گذشته زیان وارد مىسازد احداث منماکه اجر،براى کسى خواهد بود که آن سنتها را بر قرار کرده،و گناهش بر تو کهآنها را نقض نمودهاى،«با دانشمندان زیاد به گفتگو بنشین»و با حکماء واندیشمندان نیز بسیار به بحث بپرداز این گفتگوها و بحثها باید در باره امورىباشد که بوسیله آن وضع کشورت را اصلاح مىکند و آنچه موجب قوام کار مردمپیش از تو بوده.
اى مالک بدان! مردم از گروههاى مختلف تشکیل یافتهاند کههر کدام جز به وسیله دیگرى اصلاح و تکمیل نمىشوند،و هیچکدام از دیگرىبىنیاز نیستند.(این گروهها عبارتند)از:
«لشکریان خدا»،«نویسندگان عمومى و خصوصى»،«قضات عالىو دادگستر»،«عاملان انصاف و مدارائى»(انتظامات داخلى)،«اهل جزیه و مالیات»اعم از کسانى که در پناه اسلامند و یا مسلمانند و«تجار و صنعتگران»و بالاخره«قشر پائین»یعنى نیازمندان و مستمندان،براى هر کدام از اینگروهها خداوند سهمى را مقرر داشته و در کتاب خدا،یا سنت پیامبر صلى الله علیه و آله و سلمکه بصورت عهد در نزد ما محفوظ است این سهم را مشخص و معین ساخته است.
اما«سپاهیان»با اذن پروردگار حافظان و پناهگاه رعیت،زینتزمامداران،عزت و شوکت دین و راه هاى امنیتند.قوام رعیت جزبوسیله اینان ممکن نیست از طرفى برقرارى سپاه جز بوسیله خراج(مالیاتاسلامى)امکانپذیر نمىباشد،زیرا با خراج براى جهاد با دشمنتقویت مىشوند، و براى اصلاح خود بآن تکیه مىنمایند.و با آن رفعنیازمندیهاى خویش را مىکنند.سپس این دو گروه(سپاهیان و مالیاتدهندگان)جز با گروه سوم قوام و پایدارى نمىپذیرند و آنها عبارتند از:
«قضات»و«کارگزاران دولت»و منشىها زیرا آنها قرار دادها و معاملاترا استحکام مىبخشند.و مالیاتها را جمع آورى مىکنند.و در ضبط امورخصوصى و عمومى مورد اعتماد و اطمینان هستند.و این گروهها بدون«تجار»و«پیشهوران»و«صنعتگران»قوامى ندارند،زیرا آنها وسائل زندگى راجمع آورى مىکنند.و در بازارها عرضه مىنمایند.و وسائل و ابزارى را بادستخود مىسازند که در امکان دیگران نیست.
سپس«قشر پائین»نیازمندان و از کار افتادگان هستند که باید به آنها مساعدت و کمک نمود،و براى هر کدام بخاطر خدا سهمى مقرر داشت.و نیزهر یک از نیازمندان به مقدار اصلاح کارشان بر والى حق دارند.و هرگز والى از اداى آنچه خداوند او را ملزم بآن ساخته خارج نخواهد شد، جز با اهتمام وکوشش و استعانت از خداوند،و مهیا ساختن خود بر ملازمتحق و شکیبائىو استقامت در برابر آن،خواه بر او سبک باشد یا سنگین.
فرمانده سپاهت را کسى قرار ده که در پیش تو نسبت به خدا و پیامبر و امام تو خیر-خواهتر از همه و پاک دلتر و عاقلتر باشد از کسانى که دیر خشم مىگیرند و عذر پذیرترند،نسبتبه ضعفا رئوفو مهربان و در مقابل زورمندان قوى و پر قدرت،از کسانیکه مشکلات آنها را از جاى بدر نمىبرد،و ضعف همراهان آنها،را به زانو در نمىآورد سپس روابط خودرا با افراد با شخصیت و اصیل و خاندانهاى صالح و خوش سابقه بر قرار ساز!
و پس از آن با مردمان شجاع و سخاوتمند و افراد بزرگوار،چرا که آنها کانونکرم و مراکز نیکى هستند.آنگاه از آنان آن گونه تفقد کن که پدر و مادر ازفرزندشان تفقد و دلجوئى مىکنند.و هرگز نباید چیزى را که بوسیله آن آنها رانیرو مىبخشى در نظر تو بزرگ آید.و نیز نباید لطف و محبتى که با بررسى وضعآنها مىنمائى هر چند اندک باشد،خرد و حقیر بشمارى،زیرا همین لطف ومحبتهاى کم آنان را وادار به خیر خواهى و حسن ظن نسبت به تو مىکند. هرگز از بررسى جزئیات امور آنها بخاطر انجام کارهاى بزرک ایشان،چشممپوش! زیرا همین الطاف و محبتهاى جزئى جائى براى خود دارد که از آنبهرهبردارى مىکنند و کارهاى بزرک نیز موقعیتى دارد که خود را از آن بىنیازنمىدانند.
فرماندهان لشکر تو باید کسانى باشند که در کمک به سپاهیان بیش از همه مواسات کنند.و از امکانات خود بیشتر بآنان کمک نمایند،به حدى که همنفرات سربازان،و هم کسانیکه تحت تکفل آنها هستند اداره شوند.بطورىکه همه آنها تنها به یک چیز بیندیشند و آن جهاد با دشمن است،محبت و مهربانى تونسبتبه آنان قلبهایشان را بتو متوجه مىسازد(بدان)برترین چیزى که موجبروشنائى چشم زمامداران مىشود،بر قرارى عدالت در همه بلاد و آشکارشدن علاقه رعایا نسبتبآنها است.اما مودت و محبت آنان جز با پاکىدلهایشان نسبتبه والیان آشکار نمىگردد.و خیر خواهى آنها در صورتى مفیداست که با میل خود گرداگرد زمامداران را بگیرند،و حکومت آنها برایشانسنگینى نکند و طولانى شدن مدت زمامداریشان براى این رعایا ناگوار نباشد،میدانامید سران سپاهت را توسعه بخش و پىدرپى آنها را تشویق کن!و کارهاىمهمى که انجام دادهاند بر شمار.زیرا یاد آورى کارهاى نیک آنها شجاعانشانرا بحرکتبیشتر،وادار مىکند.و آنان که در کار کندى مىورزند به کار تشویقمىشوند انشاء الله.
سپس باید زحمات هر کدام از آنها را به دقتبدانى.و هرگز زحمتو تلاش کسى از آنان را به دیگرى نسبت ندهى.و ارزش خدمت او را کمتر از آنچههستبه حساب نیاورى،و از سوى دیگر شرافت و آبروى کسى موجب این نشودکه کار کوچکش را بزرک بشمارى.و همچنین حقارت و کوچکى کسى موجبنگردد که خدمت پر ارجش را کوچک به حساب آورى.مشکلاتى که در احکامبرایت پیش مىآید،و امورى که بر تو مشتبه مىشود بخدا و پیامبرش ارجاع دهچرا که خداوند بزرگ به گروهى که علاقه داشته ارشادشان کند فرموده:
" اى کسانیکه ایمان آوردهاید اطاعتخداوند کنید و اطاعت پیامبرشو اطاعت اولى الامرى که از خود شما هستند،و اگر در چیزى نزاع کردیدآنرا بخدا و رسولش باز گردانید " (سورهنساء(4)،آیه59.
باز گرداندن چیزى به خداوند متمسک شدن به قرآن کریم و یافتن دستور ازآیات محکم آن است و باز گرداندن به پیامبر صلى الله علیه و آله و سلم همان تمسک به سنت قطعىو مورد اتفاق آن حضرت است.