بیابان‌زایی‌ می‌تازد

 تدبیر24 :  «مهدی نظری»، مرد درختی ایران و برنده‌ی جایزه‌ی ملی محیط‌زیست، ، روز 27 خرداد که به نام روز بیابان نام‌گذاری شده است یادآوری بی‌توجهی بشر به زیست‌گاه خودش، زمین است چون با سهل‌انگاری و فزون‌خواهی‌اش ضربه‌های جبران‌ناپذیری بر پیکر زیست‌گاهش زده که راه ترمیمی ندارد.

وی بابیان این‌که بیابان زمانی به سراغ ما می‌آید که ما جنگل را نابود کنیم و جنگل ما زمانی نابود می‌شود که زمین زیر پایش را به‌جای آب و خنکی به گرما و آتش تبدیل کنیم، تصریح کرد: متأسفانه روزبه‌روز زمین ما با سرعت فزاینده‌ای به‌سوی بیابانی شدن در حال حرکت است.

مرد درختی ایران ادامه داد: تولید بیش‌ازپیش وسایل نقلیه، احداث کارخانه‌های بزرگ، جاده‌سازی، سدسازی و تولید روزافزون گازهای گلخانه‌ای موجب شده روزانه ما جنگل‌هایمان را فدای بیابان سرکش و ویرانگر کنیم و شکی نیست که کشور ما وضعیت مناسبی ندارد و این وضعیت متأسفانه روزانه بدتر و بدتر می‌شود. آتش‌سوزی‌های بی‌سابقه اخیر هم به این روند سرعت بخشیده است.

نظری تصریح کرد: هم‌اکنون درختان ما، تاب‌وتوان ماندن ندارند به‌طوری‌که اگر حالت طبیعی یعنی وضعیتی بدون تخریب‌های مختلف نظیر آتش‌سوزی هم وجود داشته باشد بازهم امیدی به ماندن و مقاومت آن‌ها نمانده است چه برسد به وجود شعله‌های سرکشی که خشک و تر را نمی‌شناسد و هر چه در مسیرش است نابود می‌کند.

وی با تأکید بر این‌که سال‌های گذشته وقتی بحث حفظ محیط‌زیست می‌شد به مردم تذکر داده می‌شد که به فکر آیندگان باشید اما هم‌اکنون متأسفانه فاجعه‌های زیست‌محیطی به حدی زیاد شده است که مردم حتی برای اکنون خود مشکل‌دارند چه رسد به آیندگان چون زمین دیگر تحمل ندارد و تنها راه مقابله با بیابان‌زایی کاشت درخت و نگهداری از درختان به‌عنوان ریه‌های زمین است.

«عبدالرضا محمدی»، کارشناس‌ارشد بیابان‌زدایی هم به ایسنا گفت: 27 خرداد به عنوان روز جهانی بیابان‌زدایی در سراسر جهان نامگذاری شده است و این روز (روز جهانی بیابان‌زدایی) در کشورهای مختلف گرامی داشته می‌شود چالشی که بعد از تغییر اقلیم و کمبود آب شیرین سومین چالش مهم جامعه جهانی در قرن ۲۱ محسوب می‌شود.

این کارشناس‌ارشد بیابان‌زدایی گفت: بیابان‌زدایی مسأله‌ای جهانی بوده و تنها به مناطق جغرافیایی خاص محدود نمی‌باشد. پدیده بیابان‌زایی به‌عنوان یکی از بارزترین وجوه تخریب منابع طبیعی در جهان مطرح شده و طی چند دهه گذشته کوشش‌های جهانی فراوانی برای مقابله و تعدیل این پدیده انجام شده است.

وی ادامه داد: شناخت فرآیندهای بیابان‌زایی و عوامل بوجود آورنده و تشدیدکننده آن هم‌چنین آگاهی از شدت و ضعف این فرآیندها و عوامل، امری مهم و ضروری است که باید مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد.

این کارشناس‌ ارشد بیابان‌زدایی با تأکید بر این‌که بیابان‌زایی فرآیندی است که باعث تغییرات اساسی در یک اکوسیستم می‌شود و شرایط را از حالت نسبتاً غیربیابانی به حالت بیابانی تبدیل می‌کند، تصریح کرد: این پدیده در اثر افزایش فشار انسان بر اکوسیستم‌های حساس ایجاد شده که باعث کاهش بازدهی تولید و عدم برگشت‌پذیری آن می‌شود.

محمدی چرای مفرط، بوته‌زنی و بوته‌کنی، آبیاری غلط، استفاده نکردن بهینه از زمین‌ها و قابلیت آنها، تبدیل بی‌رویه زمین‌های مرتعی به دیم‌زار، رعایت نکردن موازین علمی در شخم زمین، کشت فشرده و نامناسب در زمین‌های کشاورزی، تغییرات آب و هوایی، افزایش جمعیت و نیاز انسان ها به مواد غذایی بیشتر و شرایط متغیر اجتماعی و اقتصادی را از عوامل بیابان‌زایی دانست و گفت: در این میان، انسان نقشی اساسی برعهده دارد. درواقع انسان می‌تواند با شناخت این عوامل و جلوگیری از گسترش آنها، پدیده بیابان‌زایی را متوقف کند و اقداماتی را که به بیابان‌زدایی می‌انجامد، در این زمینه انجام دهد.

این کارشناس ارشد بیابان‌زدایی گفت: با وجود این‌که عوامل زیست‌محیطی، تغییرات آب و هوایی و کمبود بارش کافی نقش بسزایی در فرسایش زمین و پیشروی بیابان‌ها دارند، در برخی موارد فعالیت‌های انسانی را نیز باید در زمره این گروه قرار داد.

وی با اشاره به این‌که طرح‌های بیابان‌زدایی ضرورتی اجتناب‌ناپذیر برای مقابله با این پدیده است، گفت: تشکل‌های زیست محیطی و مردم نقش بسزایی در اجرای این طرح‌ها و کنترل بیابان‌زایی دارند، در واقع بدون حضور مردم و کمک آنها مقابله با پدیده بیابان‌زایی روند کندتری پیش می‌گیرد.

محمدی گفت: یکی از روش‌های موثر در کنترل بیابان‌زایی استفاده از سیستم‌های پخش سیلاب و استحصال آب است که می‌توان با جمع‌آوری رواناب‌ها از هدر رفتن آنها جلوگیری و از آن برای کنترل بیابان‌زایی استفاده کرد.

محمدی خاطر‌نشان کرد: رشته‌های مربوط به بیابان فقط در مقاطع کارشناسی ارشد برای دانشجویان علاقه‌مند به این رشته وجود دارد، جای این رشته در مقطع کارشناسی خالی است و متأسفانه دانشجویان این رشته در دانشگاه در مقطع کارشناسی ارشد فقط با مباحث تئوری سرکار دارند و دانشجویان کمتر در عمل بیابان و کویر را لمس می‌کنند، باید در دروس ارایه‌شده‌ی تجدید نظر شود و مباحث عملی بیشتر شوند و اساتید، بیابان را در عمل با حضور در عرصه به دانشجویان نشان دهند.

«فرزاد آزادنیا»، کارشناس مسئول اداره‌ی مرتع و بیابان‌زدایی منابع طبیعی‌‎ایلام در گفت‌وگو با خبرنگار خبرگزاری دانشجویان ایران (ایسنا)، منطقه‌ی ایلام، اظهار کرد: بیابان به مناطق خشک و نیمه خشک گفته می‌شود که پوشش گیاهی پایا نداشته یا میزان آب در حدی است که بهره‌برداری از آن در شرایط طبیعی به صرفه و صلاح نباشد.

کار‌شناس مسئول اداره‌ی مرتع و بیابان‌زدایی منابع طبیعی ایلام گفت: بارش کم، دامنه‌ی نوسان دمای شدید، دمای بالا و تبخیر زیاد، پوشش گیاهی بسیار فقیر و پراکنده و خاک‌های دارای مواد آلی کم و اغلب جوان و کم تحول ‌یافته از ویژگی‌های بیابان‌هاست.

وی با بیان این‌که بیابان‌زایی عبارت از تخریب سرزمین در مناطق خشک و نیمه خشک تا خشک نیمه مرطوب بر اثر تغییرات اقلیمی و فعالیت‌های انسانی است، گفت: بروز امراضی از قبیل عفونت‌های چشمی، تنفسی و ریوی در میان مردم، مدفون شدن دهات و روستاها در زیر توده‌های ماسه، ایجاد اختلال در تأسیسات و سیستم‌های نظامی مانند ایستگاه رادار و تأسیسات صنعتی مانند کارخانجات، صنایع نفت و فرودگاه‌های نظامی و کشوری، مسدود کردن جاده‌های ارتباطی، دیر رسیدن محصولات کشاورزی به بازار فروش، بالا آمدن بستر رودخانه‌ها براثر ورود شن و ماسه و هدررفت میلیون‌ها مترمکعب آب درسال، پر شدن دریاچه‌های پشت سدها و کانال‌های آبرسانی و قنوات و متعاقب آن بالا رفتن هزینه‌های لایروبی، تغییرات در بافت و حالت‌های فیزیکی خاک به‌وسیله باد و برداشت خاک زراعتی و از میان رفتن ذرات مواد آلی خاک از خسارت‌های بیابان‌زایی و زیان‌های ناشی از تهاجم ماسه‌های روان در مناطق بیابانی است.

آزادنیا افزود: از کل خسارت‌های ناشی از فرسایش بادی در ایران، 45.7 درصد به واحدهای مسکونی، تأسیسات زیربنایی، صنعتی و راه‌ها، 44.3 درصد به اراضی کشاورزی و حدود 10 درصد به منابع زیستی به‌ویژه مراتع وارد می‌شود.

کارشناس مسئول اداره‌ی مرتع و بیابان‌زدایی منابع طبیعی‌‎ایلام خاطرنشان کرد: بیابان‌زدایی مجموعه فعالیت‌هایی است که بخشی از برنامه توسعه جامع سرزمین در مناطق خشک، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب در راستای توسعه پایدار محسوب شده و هدف آن جلوگیری یا کاهش تخریب سرزمین‌، احیاء زمین‌هایی که به‌صورت جزیی تخریب شده و احیاء اراضی که به‌صورت جزیی بیابانی شده، است.

وی افزود: ایران با 1.2 درصد خشکی‌های جهان، 2.4 درصد پدیده‌های بیابانی فاقد پوشش و 3.08 درصد مناطق بیابانی جهان را در خود جای داده است. 61 درصد از مساحت کشور در اقلیم خشک و فراخشک قرار دارد که 3.1 برابر درصد جهانی (19.6 درصد) است. اگر چه 32.5 میلیون هکتار از اراضی کشور در وضعیت بیابانی قرار دارد، اما در تقسیم‌بندی‌های اکوسیستمی،43.7 میلیون هکتار آن در زمره‌ی اکوسیستم بیابانی است. 20 میلیون هکتار از اکوسیستم بیابان تحت تأثیر فرسایش بادی است و از این مقدار 6.4 میلیون هکتار در محدوده‌ی کانون‌های بحرانی است که در 183 منطقه و 19 استان کشور پراکنده است. چنین شرایطی باعث شده که بیش از 20 درصد مساحت کشور را اراضی بیابانی تشکیل دهد.

کارشناس ارشد بیابان‌زدایی با بیان این‌که هم‌اکنون سرانه بیابان در کشور 0.5 هکتار است، در حالی‌که سرانه جهانی آن 0.22 هکتار است، ادامه داد: اراضی بیابانی استان ایلام با مساحت 424 هزار و 518 هکتار در شهرستان‌های دهلران (259 هزار و 877 هکتار)، مهران (114 هزار و 770 هکتار‌)، آبدانان (26 هزار و 569 هکتار) و ایلام (23 هزار و 299 هکتار) واقع شده که بالغ بر 21 درصد سطح استان را شامل می‌شود.

این کارشناس مسئول گفت: عوامل مختلفی در ایجاد و تشدید پدیده بیابان‌زایی در استان نقش دارند که بروز خشکسالی‌های ممتد و پیاپی، حضور مستمر دامداران و تعداد زیاد دام آنها، چرای بی‌رویه و مفرط، عدم تأمین امکانات مورد نیاز سوخت برای روستاهای منطقه که به بوته‌کنی از سطح مراتع منجر شده‌، فقر پوشش گیاهی منطقه، توسعه‌ی اراضی کشاورزی و بهره‌برداری بیش از حد از منابع آب‌های زیرزمینی از جمله این عوامل است.

وی افزود: اجرای پروژه‌های عمرانی و بهم زدن سطح خاک بدون توجه به حسایت خاک به فرسایش بادی، تبدیل غیراصولی جنگل‌ها و مراتع‌، آیش درازمدت ‌یا رهاسازی اراضی زراعی حساس به فرسایش آبی و بادی و نیز شخم در جهت شیب و شیوه‌های نامناسب آبیاری(بالغ بر 75 درصد اراضی آبی به شیوه غرقابی) از دیگر عوامل بیابان‌زایی است.

آزاد‌نیا گفت: در استان ایلام یک کانون بحرانی فرسایش بادی تحت‌عنوان کانون بحرانی فرسایش بادی عین خوش - ابوغویر - حسن قندی در شهرستان دهلران قرار دارد. از 70307 هکتار مساحت این کانون بحرانی فرسایش بادی وسعتی برابر 41533 هکتار دارای شدت زیاد است که حدود 59.07 درصد کل کانون فوق‌الذکر را به خود اختصاص داده است. 3918 هکتار (5.57 درصد) از کانون بحرانی عین خوش - ابوغویر - حسن قندی دارای شدت متوسط و 24856 هکتار (35.35 درصد) دارای شدت کم است.

‌کارشناس ارشد بیابان‌زدایی تصریح کرد: چند سالی است که پدیده گرد و غبار بخش‌هایی از کشور و بخصوص جنوب و جنوب غرب و غرب را فرا گرفته است، اما شدت آن از دو سال قبل و پس از خشکسالی‌های اخیر نمایان‌تر شده و لرستان، بوشهر، تهران، تبریز و دیگر شهرها را در بر گرفته است.

وی‌افزود: استان ایلام با 425 کیلومتر مرز مشترک با کشور عراق به‌عنوان اصلی‌ترین منشاء تولید گرد و غبار یکی از استان‌هایی است که دارای بیشترین گرد و غبار در آسمان آن ظاهر شده و مشکلات عدیده‌ای را برای ساکنان این استان بوجود آورده است. وقوع دوره‌ی خشکسالی همراه با کاهش رطوبت نسبی محیط و کاهش قابل توجه بارندگی در سال‌های اخیر‌، وقوع این پدیده را تشدید کرده است.

آزادنیا تصریح کرد: اداره‌ی مرتع و بیابان‌زدایی اداره‌کل منابع طبیعی استان ایلام در راستای احیای عرصه‌های بیابانی و مقابله با عوامل بیابان‌زا ‌از محل طرح‌های ملی و استانی اقدامات طرح شناسایی کانون‌های بحرانی فرسایش بادی در 140 هزار و 81 هکتار، طرح اجرایی کنترل کانون‌های بحرانی فرسایش بادی منطقه در 11 هزار و 615 هکتار، طرح اجرایی مدیریت مناطق بیابانی دهلران – مهران در 76 هزار و 486 هکتار و تهیه طرح مدیریت جنگل‌های دست کاشت بیابانی را با موفقیت به مرحله اجرا درآورده است و پروژه نهال‌کاری در عین خوش – حسن قندی – ابوغویر- دشت عباس - چم هندی – دشت‌های مهران در مساحت 7000 هکتار در دست اجرا‌ست.

آزاد‌نیا جلب همکاری سایر وزارتخانه‌ها در مبارزه با بیابان‌زایی و پدیده گرد و غبار ضروری دانست و گفت: در راستای توافق بعمل آمده با شرکت نفت مناطق مرکزی 1000 هکتار پروژه نهال‌کاری در مناطق چم هندی، ابوغویر، دشت عباس، برتش و صمانه از محل اعتبارات شرکت نفت و تحت نظارت کارشناسان اداره‌کل منابع طبیعی به مرحله اجرا در آمده است.

وی خاطر‌نشان کرد: یکی از مشکلات اصلی تک‌کِشتی در عرصه‌های بیابانی در معرض تهدید بودن و شکست پروژه‌ها و اقدامات بعمل آمده که بمنظور کاهش میزان ریسک پروژه‌های احیایی و نهال‌کاری‌های انجام‌شده تا‌کنون گونه‌های کنار، کهور، پانیکوم، استبرق، گز، سبد، اسکنبیل، کنارک، علف مار، نرشت و اکالیپتوس در فعالیت‌های احیایی مورد استفاده قرار گرفته‌اند که تنوع گونه‌های بیابانی یکی از اهداف دفتر امور بیابان بوده، رعایت شده است.

کارشناس ارشد بیابان‌زدایی افزود: سالانه بالغ بر یک میلیون نهال بیابانی در نهالستان‌های گرمسیری استان به‌منظور احیاء عرصه‌های بیابان تولید می‌شود که بذر مورد نیاز گونه‌های هم‌چون علف مار، کنارک و کهور از پایه‌های موجود در استان جمع‌آوری و استفاده می‌شود.

این کارشناس مسئول با اشاره به این‌که احداث بادشکن زنده در اطراف مزارع مناطق بیابانی استان با همیاری و مشارکت مردم انجام می‌شود، تصریح کرد: با توجه به نقش غیرقابل انکار بادشکن زنده در اطراف مزارع در افزایش راندمان مزرعه با برگزاری کلاس‌های آموزشی - ترویجی در این راستا، میزان 80 کیلومتر بادشکن زنده با گونه غالب اکالیپتوس در حاشیه مزارع توسط بهره‌برداران احداث شد که علاوه‌بر افزایش عملکرد مزرعه در هکتار، به‌عنوان یک درآمد در آینده برای بهره‌برداری محسوب می‌شود.

آزادنیا با تأکید بر این‌که افزایش راندمان آبیاری با استفاده از شیوه‌های نوین آبیاری و مصرف بهینه آب بر اساس نیاز گیاه از راه‌های مقابله با پدیده بیابان‌زایی است، افزود: تأمین سوخت مناطق روستایی و عشایر برای جلوگیری از تخریب منابع طبیعی و اجرای طرح جامع حفاظت از جنگل‌ها و مراتع، مهار سیلاب به کمک سدهای کوتاه و متوسط (آبخیزداری) و پخش سیلاب و تغذیه‌ی مصنوعی سفره‌های آب زیرزمینی از دیگر راه‌های مقابله با این پدیده است.

وی با اشاره به این‌که آموزش دامداران در جهت این‌که خشکسالی جزو لاینفک مناطق خشک و نیمه‌خشک و در جهت این مقابله بسیار سودمند است، خاطر‌نشان کرد: اجرای طرح تعادل دام و مرتع‌، ذخیره آب در بستر سیلابی رودخانه‌ها از طریق احداث سدهای زیرزمینی، ذخیره نزولات آسمانی با احداث بانکت‌، فارو‌، پیتینگ و تراس‌بندی‌، تغییر نظام بهره‌برداری ازعرصه‌های طبیعی از راه‌های مقابله با این معضل است.

آزادنیا با تأکید بر این‌که جلو‌گیری از حفر چاه‌های غیرمجاز و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع آب زیرزمینی سبب تغذیه سفره‌های زیرزمینی می‌شود، افزود: صرفه‌جویی در مصرف آب از طریق اشاعه‌ی فرهنگ صحیح مصرف، مدیریت فاضلاب‌ها و پساب‌ها، مطالعه طرح جامع آبخیزداری و تعیین استراتژی توسعه بر اساس‌ آمایش، کاربری و استعداد اراضی، کشت بذور و گیاهان مقاوم به خشکی و استفاده از گیاهان تولیدی و زینتی کم‌آب خواه و منطبق با شرایط اقلیمی بسیار موثر و ثمربخش در مبارزه با پدیده بیابان‌زدایی است.