تدبیر24: اسماعيل قديمي -شايعه از ديرباز، ابزاري نيرومند در حوزه ارتباط و ارتباطات اجتماعي بوده است كه از آن، براي اختلال در سيستم ارتباطي و اطلاعاتي يكديگر استفاده شده است. شايعه به معني پخش اطلاعات و مطالب درست يا نادرست است كه هيچگاه منبع آن مشخص نبوده و با تكيه بر نيروهاي ناشناخته مردمي با شتاب بسيار در سراسر يك جامعه مفروض نفوذ ميكند و ميتواند به بياعتمادي عمومي و از كار افتادن يا بياثري مبادي رسمي اطلاعرساني منجر شود. قبل از شناسايي شايعه، در سطح رسانهها، بايد آن را در سطح نهادي شناخت و براي مقابله با آن سازوكارهاي نظام اطلاعرساني جامعه را اصلاح كرد. شايعه، تلاشي حسابشده براي بسيج افكار عمومي در راستاي تقويت يك ايده و هويت مشخص است. اگر كسي شايعهاي را در جامعه رواج ميدهد احتمالا با رویکرد اطلاعرساني رسمي و سياستهاي آن مشكل داشته، دچار سرخوردگيها و انحرافات اجتماعي بوده، علائق سركوبشدهاش را مطرح ميكند، در راستاي پيشبرد اهداف دشمنان كشور فعاليت دارد يا ميكوشد به هويتي خاص شكل دهد. روانشناسان و جامعهشناسان و نيز كارشناسان جنگ رواني، شايعه را خبري از نوع ابتدائيترين خبرها دانستهاند كه در روند همكاري گروههاي مشخص و پراكنده با اهداف خاص، به ويژه تخريبي شكل ميگيرد. شايعه اهداف، رويهها و اشكال گوناگوني به خود ميگيرد و بر اساس موضوع، نوع، زمان، شدت علاقه مبادي شايعه و پخشكنندگان آن دستهبندي ميشود. نشر شايعه دو شرط اساسي دارد: 1- اهميت 2-ابهام. هرچه موضوع شايعه بااهميتتر باشد دامنه نفوذ و شدت انتشار آن افزونتر است. تسطيح، برجستگي، استمرار و همانندسازي، از اصول زيربنايي شايعه محسوب ميشوند. با توجه به اجتماعي و هدفدار بودن شايعه، جامعهشناسان معتقدند كه شايعه در يك محيط متجانس حركت ميكند و تا زماني كه اميال شخصي و قوي افراد ناقل را به خود جلب ميكند، به حركت خود ادامه ميدهد. شايعه يعني توجه جامعه يا گروههاي آن به مسالهاي خاص و بنابراين، شايعه و انتشار آن علل و عوامل متعددي دارد كه از تمايلات نفساني و مكنونات قلبي انسانها گرفته تا علل و عواملي چون سركوب، كينه، نفرت، حسادت، كنجكاوي، مقابله با فريب اطلاعاتي، شهرتطلبي و نهايتا دشمني، اقدامات رواني و جاسوسي و جنگ رواني را شامل ميشود. ايجاد بدبيني نسبت به مسئولان يك جامعه، افزايش اضطراب و نگراني در بين مردم، ترور شخصيت و ايجاد فضاي ناسالم اجتماعي، ايجاد تقابل و صفبندي ميان قشرهاي مختلف مردم و ايجاد وجاهت اجتماعي و اعتباربخشي نيز ميتوانند اهداف شايعه به شمار آيند. شايعهسازان براي گسترش آن از كلام و بعضا از رسانهها در غياب ملاكهاي اطمينانبخش رسيدگي بهره ميبرند. گسترش و نشر شايعه در زمان جنگ و بحران شدت مييابد. شايعات ميتوانند سلامت جامعه، امنيت ملي، آرامش و تعادل جامعه را به هم بزنند. شايعات منبع مشخصي ندارند. مخاطبانش ناهمگون و پراكندهاند. مسيرهاي انتقال آن رسمي و غيررسمي است. شبكههاي پخش آن ناپايدار و زودگذر است. محتوايش تازه و با هزينهاي اندك قابليت پذيرش عمومي دارد. كنترل آن بسيار دشوار است. نوعي فرافكني و مقابله با آن بسيار پيچيده و سخت است. اكنون پرسش اين است كه چگونه ميتوان با شايعه، با اين اندازه از تاثير، زيان و شتاب انتشار مقابله كرد؟ پاسخ تقريبا روشن است. سامانههاي اطلاعرساني و ارتباطات اجتماعي و مسئولان يك دولت اصليترين نيروهاي رشد يا نابودي شايعه را تشكيل ميدهند. به عبارت ديگر، اگر سيستم سياسي جامعهاي مردمسالار بوده و از سازوكارهاي انتخابات، تشكيل احزب مستقل، وسايل ارتباط جمعي آزاد و متكثر و به رسميت شناختن آزادي بيان، عقيده و مطبوعات بهرهمند باشد، ميتواند زمينههاي توليد و پخش شايعه را نابود يا دستكم، دامنه نفوذ و شدت تخريب آن را بكاهد. از سوي ديگر، مسئولان دولتهای مدرن، از طريق تشويق همزيستي مسالمتآميز افراد، گروهها و سازمانها و به ويژه احزاب حرفهاي، روندهاي گفتوگو را تشويق و ترويج كرده و با افزايش مهارتهاي ارتباطي و ايجاد مراكز دولتي آمار و نيز كمك به توسعه رسانههاي همگاني و مساعدت به شكلگيري فضاي عمومي راستين و انتقادي از شكلگيري نارضايتيهاي اجتماعي جلوگيري ميكنند و به جاي زمينهسازي براي سوءاستفاده شايعهپراكنان، به نهادينه شدن اعتمادعمومي به عنوان بزرگترين سد شايعات ميپردازند. مقامات سياسي، شخصيتهاي علمي، فرهنگي و مذهبي، سلبريتيها يا نامآوران هريك به سهم خود نقشي تعيينكننده در اصلاح روندهاي اطلاعرساني كشور دارند و ميتوانند در ايجاد زمينههاي لازم براي ارتقاي اعتماد عمومي به عنوان ابزاري براي واكسينه كردن افكار عمومي در برابر شايعات اداي سهم كنند. سياستگذاري درست اطلاعرساني، استفاده از فنون رايج حرفهاي، حفظ بيطرفي، رعايت انصاف، سرعت در انتشار، عدم اختلاط خبر و تفسير و توجه به خواست و اراده عمومي و... نيز در جلوگيري از انتشار شايعات ويرانگر ضرورت دارند.
* كارشناس ارتباطات و مدرس دانشگاه علامه