نقش نفت و گاز خلیج فارس در کدهای ژئوپلیتیک جهان

تدبیر24 :بهرام مرادی - نفت و گاز منطقه خلیج فارس نقش برجسته ای در کدهای ژئوپولیتک جهان دارد. و در این میان، منظور از مناسبات استراتژیک و ژئوپولیتیک انرژی؛ «مطالعۀ روابط و مناسبات متقابل جغرافیا، قدرت، سیاست و اقتصاد و کنشهای ناشی از ترکیب آنها با یکدیگر است».

اهمیت ژئواکونومیک و ذخایر نفت و گاز خلیج فارس

مهمترین عامل استراتژیک خلیج فارس، وجود منابع عظیم نفت و گاز است، به گونه ای که این منطقه را «مخزن نفت جهان» نام نهاده اند. با وجود تحولات دهه های اخیر و تلاش برای جایگزین کردن انرژیهای آب، باد، خورشید، اتم و غیره، همچنان نفت بعنوان انرژی برتر و اصلی ترین مادۀ اولیه تولیدی صنایع، اهمیت خویش را حفظ کرده است و روز به روز بر ارزش آن افزوده می شود. در واقع نفت، کالای استراتژیک  به شمار می آید که از راههای گوناگون بر سیاستهای جهانی تأثیرگذار است و هر گونه تغییر و تحولی در صادرات آن، پیامدهای یکسانی بر کل جهان دارد و عدم ثبات بهای نفت، تهدیدی جدی است که همواره بازارهای نفتی را با بحران مواجه می کند.

از اینرو، نفت در طی قرن بیستم، در حقیقت عامل بسیار مهمی در تحولات نظامی سیاسی و اقتصادی جهان بوده و برای سالهای قابل پیش بینی نیز چنین خواهد بود. در این میان منطقه خلیج فارس، به علت تسلط بر ذخایر عظیم و قدرت تولید و توان صادراتی قابل توجه، در حقیقت مرکز این تحولات و وقایع مهم بوده است و هست و تقریبن همه کشورهای جهان، کم و بیش وابسته به این حوزه می باشند و حیاط اقتصادی و نظامی- سیاسی بسیاری از این کشورها، به خصوص کشورهای صنعتی غرب و ژاپن، به ادامۀ بی وقفه جریان نفت از حوزه خلیج فارس وابسته است.

بنابراین، خلیج فارس از مهمترین مخازن انرژی جهان به شمار می آید که در تأمین انرژی آیندۀ جهان، نقشی اساسی بر عهده دارد. نیاز روزافزون کارخانجات صنعتی به نفت و غیر قابل جایگزین بودن آن توسط انرژیهای دیگر، به منطقه خلیج فارس «جایگاه ژئواکونومیکیِ» خاصی بخشیده است. در واقع، منطقه خلیج فارس افزون بر موقعیت ژئوپولتیک، موقعیت ژئواکونومیکی نیز دارد و آنچه از همه بر احراز چنین موقعیتی تأثیرگذار بوده، مسأله نفت و گاز است. طبق آخرین آمار، ذخایر نفت و گاز منطقه خلیج فارس به شرح زیر است:

ذخیره نفت منطقه خلیج فارس 3/736 میلیارد بشکه معادل 5/61% از کل ذخایر نفت جهان و ذخیره گاز در منطقه خلیج فارس 4/2516 تریلیون فوت مکعب معادل 6/39% از کل ذخایر گاز جهان است.

 به طور خلاصه به لحاظ ذخایر نفتی، مزیت خلیج فارس در برابر دیگر نقاط جهان، به شرح ذیل است:

الف)منابع نفتی فراوان منطقه (64 درصد کل ذخایر جهان، در کشورهای حوزه خلیج فارس قرار دارد).

ب)سهولت استخراج.

ج)هزینه تولید پایین (هزینه تولید اوپک، بین یک تا سه دلار در مقایسه با هزینه شش تا ده دلار برای هر بشکه تولید کنندگان غیر اوپک می باشد).

د)مازاد ظرفیت تولید، به طوری که این کشورها، دارای مصرف بسیار محدود بوده و اصولا جهت صادرات و اقدام به تولید و استخراج نفت می نمایند. کل کشورهای اوپک، 2 درصد و کشورهای حوزه خلیج فارس، کمتر از 1 درصد مصرف جهانی نفت را دارند.

ه)کیفیت بالای نفت خام منطقه.

و)سهولت حمل و نقل.

ز)توان تولید زیاد چاههای نفت (در حوزه خلیج فارس، از هر حلقه چاه نفت، حدود 250000 تن نفت در سال می توان استخرج کرد، در حالی که حجم قابل مقایسه در آمریکا، فقط 1000 تن در سال است).

ح)امکان کشف ذخایر جدید نفتی وسیع در این منطقه، در مقایسه با سایر مناطق جهان.

از سویی، در میان منابع انرژی، نفت خام و گاز هم اکنون مهمترین و اجتناب ناپذیرترین ماده خام در تمدن صنعتی جهان است. امروزه نفت و گاز از صورت کالای اقتصادی خارج شده و به صورت یک ارزش استراتژیک درآمده است. مطالعات آژانس بین المللی انرژی مختلف حالکی از آنست که منابع هیدروکربونی تا سال 2050 همچنان به عنوان عمده ترین منبع تأمین انرژی باقی خواهد ماند و در کوتاه مدت و میان مدت امکان یافتن جایگزین برای نفت و گاز، پرهزینه و غیراقتصادی است. میزان مصرف نفت در سال 2010 برابر 84 میلیون بشکه در روز بوده است و پیش بینی می شود که تا سال 2030 این میزانِ مصرف به 116میلیون بشکه در روز خواهد رسید و به طور کلی نیز پیش بینی می شود تا سال 2030، 83% به میزان تقاضای مصرف انرژی جهان افزوده شود. هر چند سرمایه گذاری های هنگفتی نیز برای یافتن و توسعۀ منابعِ جدید نفت و گاز در خارج از خلیج فارس انجام شده است ولی به نظر می رسد جهان بایستی به منبع انرژی خلیج فارس اتکای ویژه ای داشته باشد. با توجه به تکنولوژی و شیوۀ بهره برداری کنونی از انرژی، ذخایر بزرگ و شناخته شدۀ انرژی تنها در خلیج فارس قرار دارند.

منابع انرژی خلیج فارس باعث گردیده که این منطقه به عنوان مخزن انرژی جهان و گرانیگاه منطقۀ خاورمیانه مطرح باشد. با مقایسۀ هزینه های تولید نفت در سراسر جهان می توان مشاهده کرد که بزرگان چهارگانه  در خلیج فارس یعنی عربستان، ایران، عراق و کویت به دو دلیل در صدر قرار می گیرند. اول اینکه بزرگترین حجم ذخایر انرژی را در اختیار دارند و دوم اینکه تولید آنها کم هزینه تر و ارزانترین در جهان است

اهمیت انرژی و خلیج فارس تا حدی است که ریچارد نیکسون معتقد بود: «نفت خون صنعت مدرن است و منطقه خلیج فارس قلبی است که این خون را مانند تلمبه به جریان می اندازد و راههای دریایی پیرامون خلیج فارس شریانهایی هستند که این خون حیاتی از آنها می گذرد».

تخصیص قسمتی از درآمدهای نفت به خرید اسلحه، علاوه بر هدر دادن ذخایر ارزی، موجب افزایش نفاق، دشمنی، عدم اعتماد و همکاری های منطقه ای شده است.

به طور کلی می توان گفت جمعیتِ حدود یک صد میلیونی حوزه خلیج فارس که مشمول درآمدهای نفتی می شود، بازار مصرف جویی برای کشورهای صنعتی غرب اند. در نتیجه، بر سر تصرف این بازار و جذب دلارهای نفتی آن، بین قدرتهای اقتصادی غرب، چون آمریکا، انگلیس، فرانسه، آلمان و اخیرن روس ها رقابتهایی وجود دارد. سالیانه میلیاردها دلار پولهای بادآوردۀ نفتی، خرج سلاحهای جنگی غربیها می گردد و به دلیل کمبود نیروی انسانی ماهر و متخصص در زمینه نظامی و صنایع، این منطقه، از مهمترین بازار فروش خدمات به شمار می آید.

بطور کلی می توان در دوران کاهش قمت نفت مزیتهای زیر را برای نفت و گاز منطقه خلیج فارس قائل شد که همچنان دوام خواهد داشت:

1- حجم ذخایر فراوان

2- استخراج با قیمتهای نسبتن ارزان

3- قابلیت بهره برداری طولانی مدت

4- دسترسی به مسیرهای حمل و نقل مناسب.

در مجموع، نفت و گاز منطقه خلیج فارس نقش برجسته ای در کدهای ژئوپولیتک جهان دارد. ایالات متحده نیز تلاش دارد در دوران استقلال انرژی خود، موقعیت رهبری جهان را حفظ کرده و نظم ژئوپلیتیکی جهانی جدیدی برای کنترل رقبای خود همچون چین بازسازی کند.

منبع : نفت ما