عراق یکپارچه و خاورمیانه ای باثبات

تدبیر24»عراق سوم مهرماه روز سرنوشت سازی را پشت سر خواهد گذاشت، اگر تصمیم رهبران منطقه کردستان برای برگزاری همه پرسی استقلال عملیاتی شود. هشدار در مورد پیامدهای منفی اجرای این تصمیم و مخالفت های داخلی، منطقه ای و بین المللی با این آن، گویا هنوز بر نظر رهبران کردستان تاثیر چندانی نگذاشته و تنها این واکنش را از سوی «مسعود بارزانی» رییس دولت کردستان به دنبال داشته که گفته «اجرای همه‌پرسی استقلال به معنی استقلال نیست و تنها به عنوان پرسیدن نظر مردم این منطقه جغرافیایی و سندی در دست سیاستمداران خواهد بود تا با استناد به آن بتوانند خواستار استقلال شوند.»
با اینکه ایده استقلال کردستان عراق سخن تازه ای نیست و بارها مطرح شده، اما این بار اعلام زمان همه پرسی از عزم جزم رهبران این اقلیم برای عملیاتی سازی این ایده نشان دارد. پیامدهای نامطلوب استقلال این اقلیم بر امنیت و ثبات منطقه، مخالفت های بسیاری را از سوی بغداد، کشورهای همسایه و قدرت های بزرگ برانگیخته است.

در این ارتباط چند نکته لازم به یادآوری است:
1- از سال 1991 تاکنون تغییر و تحولات میدانی عراق به سمت و سویی پیش رفته که رویای استقلال را برای کردهای عراق دست یافتنی تر کرده است. اعمال منطقه پرواز ممنوع در شمال عراق بر اساس قطعنامه 688 شورای امنیت (به منظور ممانعت از بمباران شیمیایی منطقه کردنشین عراق از سوی رژیم صدام) زمینه های خودمختاری مناطق کردنشین را فراهم کرد.
این خودمختاری به دنبال حمله آمریکا به عراق در سال 2003، به حکومت فدرالی تبدیل شد. در آن زمان کردها سازمان یافته ترین گروه در داخل عراق بودند و توانستند با استفاده از فرصت شرایط جنگی، پایه های حکومت فدرالی خود را بنا نهند.
ظهور داعش در سال های بعد و مبارزه با این گروه تروریستی، اسباب ارتقای جایگاه منطقه ای کردها را فراهم کرد. داعش در سال 2014 بخش های بزرگی از شمال عراق را اشغال کرد. نیروهای پیشمرگه کرد با همکاری گسترده با آمریکا در جنگ علیه داعش مشارکت کردند و به تدریج با آزادسازی مناطق زیر اشغال به اصطلاح «دولت اسلامی عراق و شام»، بر محدوده تحت کنترل خود افزودند؛ مناطقی که مورد مناقشه دولت مرکزی است و اتفاقا قرار است در همه پرسی استقلال کردستان مشارکت داده شود. این ناحیه شامل شهر کرکوک و شهرستان های مخمور، خناقین و سنجار است.
پس از سال ها حکومت فدرالی، اکنون کردهای عراق فکر می کنند زمان استقلال فرا رسیده است. البته این نخستین باری نیست که مسوولان اقلیم کردستان خواستار برگزاری همه‌پرسی استقلال می‌شوند. در سال ۲۰۱۴ نیز مقام های کرد عراق قصد داشتند استقلال این منطقه را به همه پرسی بگذارند ولی این رای گیری پس از گفت‌وگو میان مقام های اربیل و بغداد منتفی شد. این بار اما به نظر می رسد مقام های کردستان به رغم مخالفت های جدی از سوی عراق، ایران، ترکیه، سوریه، ایالات متحده آمریکا و بسیاری از کشورهای اروپایی، برای برگزاری همه پرسی مصمم هستند.

2- استقلال احتمالی کردستان عراق و تلاش برای تحقق آن از دید بسیاری تحلیلگران پیامدهای نامطلوب بسیاری برای عراق و منطقه به همراه خواهد داشت. اقلیم کردستان عراق با اینکه سال ها است خودمختاری و حکومت فدرالی را تجربه می کند، اما از نظر سیاسی و اقتصادی زیرمجموعه دولت مرکزی عراق به شمار می رود و در حوزه های مهمی چون سیاست خارجی، سیاست مالی و مسایل دفاعی تابع دولت مرکزی است. به عبارتی حکومت فدرالی کردها با یکپارچگی عراق منافاتی نداشت، اما استقلال کردها بحثی کاملا متفاوت است که بیشترین آسیب آن متوجه وحدت و یکپارچگی عراق می شود.
تجزیه عراق در شرایط کنونی، دیگر گروه های مدعی در عراق را به فکر جدایی و تجزیه می اندازد؛ گروه هایی که از زمان حمله آمریکا به عراق رویای جدایی و استقلال را در سر می پرورانند، هرچند برخی از آنها به هیچ وجه از ظرفیت های لازم برای استقلال برخوردار نیستند، اما وسوسه و سودای تجزیه در دل آنان به بی ثباتی بیشتر در عراق دامن خواهد زد.
بی ثباتی عراق در شرایط کنونی که گروه های تروریستی از خلاءهای قدرت و حاکمیت در مناطق جغرافیایی منطقه برای سازماندهی دوباره و قدرت گیری دوچندان خود بهره می برند، نه به نفع عراق است، نه به نفع کشورهای منطقه و نه به نفع کشورهای درگیر در مبارزه با داعش.
در چنین شرایطی، مطرح کردن ایده هایی چون همه پرسی استقلال از دید تحلیلگران به مثابه حرکت انتحاری اقلیم کردستان عراق تفسیر می شود؛ حرکتی که نه فقط کردها، بلکه بسیاری از بازیگران عرصه سیاسی عراق و کشورهای منطقه را هم دچار آسیب خواهد کرد.

3- آگاهی نسبت به پیامدهای منفی استقلال خواهی کردها، مخالفت های بسیاری را در داخل عراق برانگیخته است. دولت مرکزی عراق به ریاست «حیدرالعبادی» بارها مخالفت خود را با برگزاری همه پرسی اعلام کرده و آن را «بسیار خطرناک» و عاملی برای «خلق مشکلات جدید» خوانده است. نخست وزیر عراق برگزاری این همه پرسی را غیرقانونی می داند.
این در حالی است که رهبران اقلیم کردستان عراق قصد دارند جز مناطق زیر حاکمیت فدرال خود، همه پرسی را در نواحی «خارج از مدیریت منطقه» مورد مناقشه دولت مرکزی برگزار کنند. این مناطق قسمت هایی از شمال عراق را در بر می گیرد که از نظر ذخایر نفتی از موقعیتی استراتژیک برخوردار است؛ مناطقی مثل کرکوک که زیر حاکمیت بغداد است ولی در زمان حاضر در دست کردها است.
از سوی دیگر به نظر می رسد تلاش کردها برای اعمال حاکمیت بر کرکوک، نه تنها واکنش بغداد که واکنش تند گروه های سنی را هم به دنبال خواد داشت. درصد قابل توجهی از جمعیت این استان نفت خیز و استراتژیک سنی مذهب هستند و از دست رفتن آن رویای برخی سنی ها برای استقلال را نقش بر آب می کند. همین مسایل به حجم تنش ها و درگیری های داخلی در عراق خواهد افزود.

4- حرکت کردها به سوی استقلال همیشه به طور تاریخی با مخالفت دولت های همسایه در ایران، ترکیه و سوریه روبرو بوده است. تشدید بی ثباتی در عراق، تهدیدهای امنیتی ناشی از تجزیه عراق و تسری موج استقلال خواهی و تشویق حرکت های گریز از مرکز اکراد در منطقه، استقلال کردستان را به گزینه ای نامطلوب برای همسایگان عراق تبدیل کرده است.
ترکیه به عنوان کشوری که بیشترین جمعیت کردهای خاورمیانه را در خود جای داده و سال ها است اکراد در آن برای پی گیری مطالبات تجزیه طلبانه خود وارد فاز مبارزه نظامی با دولت مرکزی شده اند، به شدت با همه پرسی استقلال کردستان عراق مخالفت می کند. به همین دلیل وزارت امور خارجه ترکیه تصمیم برگزاری همه پرسی استقلال را «خطایی وحشتناک» توصیف کرده است.جمهوری اسلامی ایران هم که همواره سیاست خارجی خود را بر حفظ تمامیت ارضی کشورها و ثبات در منطقه قرار داده، تجزیه عراق را نه به سود کردها می داند و نه به سود کل منطقه.
از دید جمهوری اسلامی ایران، اقلیم کردستان بخشی از جمهوری عراق است و تصمیمات یکجانبه و خارج از موازین و چارچوب ملی و قانونی، به ویژه قانون اساسی عراق، آن هم در شرایط پیچیده عراق و منطقه و طراحی بدخواهان برای تداوم بی‌ثباتی‌ها در عراق صرفا به ایجاد مشکلات جدید در این کشور خواهد انجامید.
موضع رسمی جمهوری اسلامی ایران این است که عراق یکپارچه، با ثبات و دموکراتیک ضامن منافع همه مردم این کشور از تمام اقوام و مذاهب آن خواهد بود و اختلافات اربیل با بغداد باید در چارچوب گفت‌ وگو و تفاهم ملی و منطبق با قانون اساسی عراق حل و فصل شود.

5- تصمیم به برگزاری همه پرسی از سوی کشورهای اروپایی و آمریکا مورد انتقاد قرار گرفته است. این کشورها هم در مورد تبعات بی ثبات ساز استقلال کردستان به رهبران اربیل هشدار داده اند و خواستار لغو همه پرسی شده اند.
وزرای خارجه کشورهای عضو اتحادیه اروپا با صدور بیانیه ای ضمن مخالفت با اجری همه‌پرسی استقلال، از مقامات کردستان عراق خواستند از برداشتن «گام‌های یکجانبه» دست بردارد و مسایل را از طریق گفتگو با بغداد و توافق بر مبنای قانون اساسی عراق حل کند.
وزارت امور خارجه آمریکا هم نسبت به اعلام خبر برگزاری رفراندوم استقلال کردستان عراق ابراز نگرانی کرده است. براساس اطلاعیه وزارت امور خارجه آمریکا، برگزاری این رفراندوم می‌تواند تاثیری نامطلوب بر مبارزه علیه داعش بر جای بگذارد . مبارزه با داعش از اولویت برخوردار است و هر آنچه بر این مبارزه سایه افکند، از نظر دولت آمریکا پذیرفتنی نیست.
در اطلاعیه دولت آمریکا آمده است که آمریکا از همه مسوولان منطقه‌ای می‌خواهد تا با دولت مرکزی درباره همه مسایل مهم و از جمله موضوع مناسبات میان اربیل و بغداد، بر پایه قانون اساسی عراق گفت‌وگو و مذاکره کنند.
برخی تحلیلگران اما مخالفت غرب به ویژه آمریکا با همه پرسی را در فرصت هایی می دانند که حفظ وضع موجود برای آنها به دنبال می آورد.
به گفته کارشناسان موضع گیری های متغیر و سیال دولت آمریکا در برابر آرمان استقلال خواهی کردها، به مثابه یک کارت بازی دو وجهی در تعامل با رهبران اربیل و بغداد به کار رهبران واشنگتن می آید؛ کارتی که استقلال کردستان منجر به سوختن آن می شود و به نفع واشنگتن نیست.
در چنین شرایطی اصرار رهبران کردستان بر انجام همه پرسی به رغم هشدارها و مخالفت های جدی داخلی، منطقه ای و بین المللی از دید تحلیلگران ممکن است از هدفی غیر از استقلال خواهی رهبران کردستان ناشی شود. به گفته تحلیلگران احتمالا بارزانی برای غلبه بر مشکلات داخلی اقلیم کردستان عراق و منحرف کردن افکار عمومی کردها به ویژه از مشکلات اقتصادی به برگزاری همه پرسی اصرار می ورزد.