روند توسعه حرم رضوی

تدبیر24»این بقعه در طول قرن‌ها در معرض تحولاتی قرار گرفت و به واسطه تاخت و تاز اقوام مختلف و لشکرکشی‌ها به سرزمین خراسان، مانند تهاجم سبکتکین و غزهای ترکمان و مغول‌ها بارها به طور کلی ویران و بازسازی شد. بیشتر تحولات و تغییرات در دوره صفویه انجام گرفت.

اعظم نظرکرده، کارشناس نمایه‌سازی اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و اسناد آستان قدس رضوی که در پژوهشی، تحولات و تغییرات حرم از دوره صفوی تا قاجار  را بررسی کرده است، در  گفت‌وگو با ایسنا- منطقه خراسان، درباره تغییراتی که ضریح و روضه منوره طی این سال‌ها پیدا کرده است، اظهار کرد: به درستی روشن نیست که از چه زمان، نخستین ضریح بر روی قبر مطهر امام رضا(ع) نصب شده، اما مسلّم این است که تا قرن هشتم هجری، بالای قبر مطهر ضریحی نبوده است.

این کارشناس نمایه‌سازی اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و اسناد آستان قدس رضوی ادامه داد: درواقع کسانی که در آن تاریخ، مشهد را زیارت کرده و گزارش سفر خود را نوشته‌اند، از وجود ضریح صحبتی به میان نیاورده و تنها از صندوقی که بر فراز قبر بوده است، خبر داده‌اند. تاکنون پنج ضریح برروی قبر مطهر نصب شده اما گویا گذاشتن ضریح از عصر صفویان آغاز شده است.

وی با اشاره به اینکه گنبد نیز مانند ایوان یکی از مهم‌ترین عناصر معماری ایران است که سابقه آن به قبل از اسلام می‌رسد، گفت: مشخص‌ترین نماد و نشانه بیرونی حرم مطهر امام رضا(ع)، گنبد طلایی آن است که بر فراز بنای اصلی حرم مطهر و در مرکز مجموعه اماکن مقدسه قرار گرفته، ساختار آن دو پوشش و به روایتی تاریخ اولین طلاکاری بر روی آن، به عهد صفویه برمی‌گردد که در اثر حوادث مختلف چندین بار بازسازی شده است. 

سال 1271، قبرستان عیدگاه، ضلع جنوبی حرم رضوی، عکاس: عبدالله قاجار

نظرکرده گفت: بنا بر نقل کتاب‌های تاریخی، نخستین گنبد بر فراز مزار امام رضا(ع) به فرمان سلطان سنجر سلجوقی و به کوشش وزیر وی، شرف الدین قمی ساخته شد. جنس آن گنبد، از کاشی بود. گنبد آغازین همان است که اینک از داخل حرم مطهر دیده می‌شود و سطح مقعّر و مقرنس آینه‌کاری آن پیداست. 

وی افزود: در دوران شاه طهماسب صفوی، پس از جمع آوری خشت‌های کاشی، گنبدی با روکش طلا بر فراز گنبد پیشین بنا شد. این همان گنبدی است که امروزه در نمای بیرونی مشخص است، در شورش ازبک‌ها، خشت‌های طلای گنبد به چپاول رفت و در سال 1009ق شاه عباس صفوی از پایتخت آن روز، اصفهان، پیاده رهسپار مشهد شد و دستور داد که گنبد مطهر، بار دیگر با خشت‌هایی از مس و روکش طلایی پوشیده شود.

کارشناس نمایه‌سازی اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و اسناد آستان قدس رضوی اضافه کرد: در زمان شاه سلیمان صفوی، به دنبال وقوع زمین لرزه به گنبد مطهر نیز آسیب‌هایی وارد شد و تعدادی از خشت‌های طلایی آن، از جا کنده شد و وی دستور داد تا گنبد بازسازی شود.

سال 1354، نمایی از مسجد گوهرشاد و صحن آزادی و انقلاب اسلامی، عکاس: موسی الرضا سیاح

وی درباره معماری مناره‌های حرم امام رضا(ع) بیان کرد: مناره یا منار به معنای جای نور است، قبل از اسلام از منار برای راهنمایی و گاهی نیز وجود آتشکده و آتشگاه‌های بزرگ استفاده می‌شد، مسجد جامع سمنان و دامغان را می‌توان از قدیمی‌ترین مناره‌های ایران دانست.

نظرکرده عنوان کرد: در مجموعه قدیمی حرم مطهر تنها دو گلدسته قرار داشت که اکنون یکی از آنها در نزدیکی گنبد و دیگری در مقابل آن، یعنی بالای ایوان عباسی در شمال صحن انقلاب دیده می‌شود و مناره نخست آن است که در کنار گنبد و تقریباً بر فراز مسجد بالاسر قرار دارد. احتمالا گلدسته نزدیک گنبد از آثار معماری قرن ششم، یعنی دوره سلجوقیان است، شاه طهماسب صفوی هم زمان با انجام تعمیرات گسترده در حرم رضوی، آن را بازسازی و مرمّت کرد.

کارشناس نمایه‌سازی اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و اسناد آستان قدس رضوی یادآور شد: قدیمی‌ترین مناره طلاکاری‌شده موجود در اماکن حرم، مناره بالای ایوان طلای صحن انقلاب و از بناهای مرمت‌شده عهد صفوی است و به قرینه آن مناره دیگری بر فراز ایوان عباسی در عهد افشاریه احداث شده است.

وی با بیان اینکه سقاخانه صحن انقلاب، یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی اماکن متبرکه به شمار می‌آید، افزود: این سقاخانه پس از چند بار مرمت، تخریب و به شکل کنونی بازسازی و طلاکاری شده است. آجرهای طلایی که با آنها کتیبه سقاخانه نوشته شده، ساخته فردی به نام اسماعیل است البته مشخص نیست که اسماعیل در کدام دوره به اینگونه ساخت و سازها اقدام کرده است، اما برخی معتقدند که او همزمان با نادرشاه سقف سقاخانه را طلا کرده است.

این پژوهشگر اضافه کرد: اما این سقاخانه در دوره قاجار، شاهد تغییرات خاصی بود و در زمان تولیت میرزاموسی خان فراهانی کاشی‌کاری و مقرنس‌کاری سقاخانه برای چندمین بار تعمیر شد‌. در زمان سلطان حسین میرزا نیرالدوله حاکم خراسان درسال1320ق چهارحوض آب در چهار طرف سقاخانه ساختند و وی قناتی را وقف بر این چهار حوض کرد.

سال 1335، حرم رضوی بعد از ایجاد فلکه حضرت

 نظرکرده با اشاره به اینکه بخش وسیعی از فضای حرم به رواق‌ها اختصاص یافته است، عنوان کرد: روضه منوره در حال حاضر 27 رواق دارد که برخی از آنها از قدمت تاریخی برخوردارند. رواق‌های دارالحفاظ، گنبد حاتم خانی، گنبدالله وردیخان، دارالسیاده، دارالسعاده، دارالسلام، توحیدخانه و دارالضیافه از جمله رواق‌هایی است که تا پایان دوره قاجار ساخته شده است.

وی با اشاره به رواق دارالحفاظ گفت: این رواق در جنوب حرم، بین روضه منوره و مسجد گوهرشاد واقع شده و محل تجمع حافظان قرآن و انجام مراسم خاص تلاوت کلام الله مجید بوده، این بنا را بانو گوهرشاد در اوایل قرن نهم ساخت و کتیبه کاشی چینی سردر این رواق به خط ثلث و تاریخ 612 ق است که از مهم‌ترین کتیبه‌های حرم است.

این کارشناس نمایه‌سازی اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و اسناد آستان قدس رضوی ادامه داد: در شرق حرم مطهر و غرب دارالسعاده، رواق گنبد حاتم خانی واقع شده که بانی آن حاتم بیک اردوبای از فرزندان خواجه نصیرالدین طوسی و از وزرای شاه عباس است.

وی بیان کرد: در شمال شرقی حرم مطهر و در مشرق رواق توحیدخانه رواقی به شکل یک کثیر الاضلاع به نام رواق گنبدالله وردیخان واقع شده است و در مجموعه عظیم رواق‌‌های حرم مطهر، هم از حیث قدمت و هم به لحاظ طرح و ترکیب، از ویژگی ممتازی برخوردار و بانی آن گنبدالله وردیخان که در عصر صفویه می‌زیسته است.

نظرکرده با بیان اینکه در غرب حرم رضوی رواق دارالسیاده قرار دارد، افزود: نام‌گذاری این رواق به دارالسیاده از آن جهت است که از قدیم محل اجتماع سادات و منسوبان به خاندان حضرت علی(ع) بود. رواق دارالسیاده نیز از بناهای گوهرشاد آغا و در قرن نهم هم زمان با مسجد گوهر شاد ساخته شده است. این رواق بعد از زلزله 1084 قمری به دستور شاه سلیمان صفوی مرمت شده است.

وی با اشاره به اینکه یکی از رواق‌های قدیمی موجود در حرم، رواق توحیدخانه است، گفت: این رواق در شمال حرم و بین دارالفیض و صحن انقلاب واقع شده است. فضای این رواق در طی دوره‌های مختلف تغییراتی یافته است که از جمله این تغییرات می‌توان به برداشته شدن در بین توحیدخانه و رواق پشت سر حضرت اشاره کرد و در نتیجه با رواق دارالفیض، یک رواق به نظر می‌رسد و هردو احتمالا در یک زمان و توسط محسن فیض کاشانی ساخته شده است.

کارشناس نمایه‌سازی اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و اسناد آستان قدس رضوی اظهار کرد: از رواق‌های شـرقی حرم مطهر، سـاخته شده در دوره قاجار، رواق دارالسـعاده است. پس از سـاخت صحن آزادی در دوره قاجار در زمان حکمرانی اللهیار خان آصف الدوله در خراسـان فضای میان ایوان طلای ناصری و گنبد حاتم خانی پوشـانده و دارالسـعاده نامیده شـد.

نظرکرده اضافه کرد: همچنین باید به رواق دارالضیافه اشاره کرد که مرمت آن طی ۴ دوره انجام گرفت و اولین مرمت در دوره صفوی و آخرین آن در دوره پهلوی دوم انجام شد.

وی به دو صحن قدیمی حرم اشاره کرد و گفت: دو صحن قدیمی حرم «عتیق» و «نو» هستند که امروز به نام آزادی و انقلاب آن‌ها را می‌شناسیم. صحن انقلاب در زمان سلطان حسین بایقرا به دستور وزیر دانشمندش امیر علیشیر نوائی ساخته شد و بعدها به امر شاه عباس توسعه یافت، این صحن، چهار ایوان بزرگ تاریخی به قرینه یکدیگر و 48 غرفه تحتانی و فوقانی در پیرامون خود دارد. 

وی ادامه داد: در وسط جنوبی صحن، ایوانی معروف به ایوان امیر علیشیر و ایوان طلای نادری که نادرشاه افشار این ایوان را طلا کاری کرد وجود دارد، چهار ایوان آن شامل ایوان طلا که از زمان اشکانی مورد استفاده قرار گرفت، ایوان ساعت که بر سر آن ساعت بزرگی قرار گرفته، ایوان عباسی که به دستور شاه عباس ساخته شد و ایوان نقاره‌خانه در ضلع شرقی آن قرار دارد.

کارشناس نمایه‌سازی اسناد سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و اسناد آستان قدس رضوی به صحن آزادی اشاره و خاطرنشان کرد: این صحن در زمان فتحعلی‌شاه ساخته شد و دارای ‏56 غرفه و حجره در دو طبقه است و از زمان تولیت میرزا موسی خان تعمیر، تزئین و کاشی‌کاری شد.

وی یادآور شد: طلاکاری ایوان صحن آزادی از دوره حاجی علی اکبرخان قوام الملک شیرازی، پسرحاج ابراهیم کلانتر، اعتمادالدوله که متولی باشی آستان قدس رضوی بود آغاز شد. کاشی‌کاری صحن در زمان سلطنت محمدشاه قاجار انجام شد، سبک معماری و شیوه بنای صحن آزادی به بنای صحن انقلاب شباهت دارد و تقریبا تقلیدی از آن است و دارای چهار ایوان باشکوه و به قرینه یکدیگر است.

سال 1396، حرم رضوی، عکس: پرتال آستان قدس رضوی

گزارش از ریحانه تارقیان، خبرنگار ایسنا- منطقه خراسان