روایتی جدید از تهدیدهای «سموران»

تدبیر24»بیش از پنج سال پیش کوه سموران که روی آن «قلعه سلجوقی سموران» در منطقه عنبرآباد جیرفت قرار داشت، با نام یک بهره‌بردارِ معدن سند خورد و از آن زمان کار بهره‌برداری از سنگ‌های این کوه آغاز شد، هرچند در میانه‌های راه میراث‌فرهنگی متوجه احتمال تخریب قلعه «سموران» که درست روی قله‌ی کوهِ در دست بهره‌برداری قرار دارد شد و نخست قلعه سلجوقی را به صورت اضطراری ثبت و سپس تلاش کرد کار را متوقف کند، اما تلاش‌ها در این پنج سال، آن طور که باید کاری از پیش نبرده و هر از گاهی بهره‌برداری از معدن سنگ «سموران» ادامه دارد.

اما امروز اظهار نظرهای دوستداران میراث فرهنگی و متولیان این حوزه نسبت به وضعیت این قلعه‌ی تاریخی در تضاد است، به عنوان مثال امید ابراهیمی - از دوستداران میراث فرهنگی استان کرمان – اول آذر به ایسنا اعلام کرد: «حریم قلعه در حدود یک ماه گذشته کاملا شکسته شده و چیزی نمانده تا بهره‌برداری از معدن به عرصه‌ی قلعه سموران هم برسد. از دامنه کوه جاده کشیده شده و ورودی به کوه را بسته و حتی جلوی در نگهبان گذاشته‌اند و کسی حق ورود به محوطه و قلعه را ندارد. یک ماه گذشته با چشم خود دیدم که نیروی یگان حفاظت میراث فرهنگی کار را متوقف کرد، اما از فردای آن روز بار دیگر کار بهره‌برداری آغاز شد.

از سوی دیگر بهره‌بردار کوه در حال کشیدن یک راه زیرِ دیواره‌های قلعه است که با این کار، آن دیواره‌ها به طور کامل فرومی‌ریزد و حریم قلعه و دور تا دور قلعه از بین می‌رود. قلعه یک چاه بزرگ دارد، و دور تا دور آن چندین غارِ دست‌کند که جلوی آن‌ها سنگ‌چین است، قرار دارد، اما جاده‌ای که دوستان در حال کشیدن آن هستند باعث می‌شود تمام آن غارها و دیواره‌ها از بین بروند و حریم قلعه نیز نابود می‌شود.»

سالار سالاری‌فر، فعال میراث فرهنگی شهرستان عنبرآباد کرمان نیز در همان زمان به ایسنا می‌گوید: «این محوطه پیش از این در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده بود، اما به مرور از سوی سازمان میراث فرهنگی عرصه قلعه سموران را کوچک کردند.علت این‌کار درخواست خسارت ۶۰ – ۷۰ میلیاردی سرمایه‌دار بود، بنابراین میراث فرهنگی علت این کاهش عرصه و حریم را این می‌داند که سازمان صنعت و معادن و تجارت نمی‌خواهد به سرمایه‌گذار خسارت بدهد، بنابراین عرصه را کوچک کرده‌ایم تا این اتفاق رخ ندهد.»

تاکید به سرمایه‌گذار برای وارد نشدن به عرصه‌ «سموران»

اما حالا محمود وفایی، مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان با رد این صحبت‌ها به ایسنا توضیح می‌دهد: عرصه و حریم این قلعه در منطقه و روی کوه علامت‌گذاری شده است،‌همچنین نیروی یگان حفاظت استان کرمان از این موقعیت مراقبت می‌کنند و پیمانکار حق تعرض به محوطه را ندارد، اگر خارج از آن محدوده‌ی مشخص شده، پیمانکار یا بهره‌بردارِ معدن عمل کنند، تخلف رخ داده است و نیروهای اداره کل میراث‌فرهنگی استان کرمان می‌توانند از معدن‌کار شکایت کنند.

او با بیان این‌که سیستم قضائی نسبت به این اتفاق حساس است، ادامه می‌دهد: مشکل ما پیش از این، به گونه‌ای بود که محدوده باید اصلاحِ حریم می‌شد، اما خوشبختانه این کار اکنون در حال انجام است، با به پایان رسیدن این کار، هر گونه تخلف از پیمانکار حتما جرم است و پیگیری قضائی می‌شود.

وی همچنین با اشاره به جلسه‌ای که اداره کل میراث فرهنگی استان کرمان با بهره‌بردار معدن در ۲۶ مهر امسال داشته است، توضیح می‌دهد: در این صورت‌جلسه مطرح شده که «قلعه سموران در قالب بقایای حصار با مصالح سنگ‌چین بر فراز یک کوه تقریبا غیر قابل نفوذ در دامنه غربی در ارتفاعات "جبالبارز" و درحوزه شهرستان عنبرآباد قرار دارد. در چند سال گذشته سرمایه‌گذار در حوزه معدن با توجه به برخورداری مناطق پیرامونی و کوه قلعه سموران از معادن سنگ مرمر، اقدام به فعالیت‌های معدنی با هدف برداشت سنگ کرده بود که تا به امروز هر گونه فعالیت خارج از عرصه قلعه صورت گرفته است.

با توجه به درخواست معدن‌کار مبنی بر استخراج سنگ از بسترِ کوه که قلعه بر فراز آن قرار دارد و اجازه هر گونه فعالیت از او سلب و با توجه به بازدید و کارشناسی کارشناسان بخش‌های مختلف سازمان میراث فرهنگی از قلعه یاد شده، در نهایت طی صورتجلسه‌ای عرصه قلعه با نقاط GPS در محل مشخص، سرمایه‌گذار متعهد شد که ضمن فعالیت معدنی خارج از عرصه تعیین شده، از هرگونه صدمه یا آسیب که موجب تزلزل و بنیان قلعه است، خودداری شود. در حال حاضر به قلعه تاریخی سموران نیز هیچ صدمه و آسیبی وارد نشده است.»

وفایی تاکید می‌کند: از چندسال گذشته اداره کل میراث فرهنگی استان به عنوان متولی مواریث فرهنگی استان، اجازه هیچگونه دخل و تصرف در آثار تاریخی را نمی‌دهد، قلعه سموران نیز از این اتفاق مجزا نیست.

سرمایه‌گذار از نقاط مشخص شده جلوتر نمی‌رود

محسن روحی، معان میراث‌فرهنگی اداره کل میراث‌فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان کرمان نیز به ایسنا توضیح می‌دهد.

او با بیان این‌که سرمایه‌گذارِ منطقه، براساس ضوابطی که برای مجموعه تعریف شده کار می‌کند، ادامه می‌دهد: به دفعات نیز دستگاه‌های نظارتی و همکاران سازمان میراث فرهنگی کشور آمده‌اند و محوطه را بررسی کرده‌اند، اما مشکلات و تنش‌ها در زمانی‌که یک سرمایه‌گذار در محوطه‌ای تاریخی کار می‌کند، بعضا ایجاد می‌شود.

وی با اشاره به امضای یک تفاهم‌نامه با سرمایه‌گذار منطقه و تعریف عرصه تاریخی توسط کارشناسان میراث فرهنگی کشور ادامه می‌دهد: در همان زمان عینا تفاهم‌نامه و عرصه تاریخی به پایگاه میراث فرهنگی جیرفت ابلاغ شده و همکاران ما در آن اداره به طور مداوم منطقه را سرکشی می‌کنند، از سوی دیگر اخیرا نیز برای نزدیک نشدن سرمایه‌گذار به عرصه تاریخی، نقاطی علامتگذاری شده و یکسری تابلوهای راهنما در منطقه نصب شده‌اند  و حتی هزینه‌ی آن ‌را سرمایه‌گذار تقبل کرده است، تا حتی سرمایه‌گذار نزدیک به آن عرصه تاریخی هم نشوند.

ورودی قلعه سموران در تملک میراث فرهنگی نیست

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان کرمان با اشاره به در دسترس نبودن و صعب‌العبوربودن مسیر قلعه «سموران» ادامه می‌دهد: به همین دلیل امکان بازدید گردشگر از این محوطه به سختی انجام می‌شود، همچنین قلعه معماری چندانی ندارد، هر چند به عنوان یک قلعه عنوان می‌شود اما بیشتر یک محوطه تاریخی است.

روحی همچنین درباره‌ی صحبت‌های مطرح شده مبنی بر بستن راه ورودی قلعه از زمان آغاز به کار معدن‌کار می‌گوید: این محوطه در حوزه اختیارات ما نیست چون ظاهرا کل چندین هکتار که در اختیار سرمایه‌گذار است، توسط وزارت صنایع به شکل قانونی در اختیار سرمایه‌گذار قرار داده شده است و قلعه و عرصه‌ی آن در تملک میراث فرهنگی نیست.

او اظهار می‌کند: عرصه‌ای که برای محوطه تاریخی قلعه سموران تعریف شده، یکسری آثار سنگ‌چین دستی است که یک یا دو برج، بخشی از حصار و بخشی از محل ذخیره آب است، کل آن عرصه تاریخی ثبت آثار ملی است و هیچ دخل و تصرف و تعرضی در آن عرصه تاریخی رخ نداده و نخواهد افتاد، چون ورود به عرصه تاریخی در آن مناطق کلا ممنوع است و پیگیرد قانونی دارد.

وی با بیان این‌که اطراف این کوه، قلعه و بخش‌های پایینی کوه سموران چند معدن وجود دارد و اتفاقاتی که رخ می‌دهد اساسا ارتباطی با قلعه ندارد، ادامه می‌دهد: در بسیاری از نقاط آثار تاریخی وجود دارد، اما در کنار آن‌ها معدن و دشت‌هایی هستند که کشاورزی روی ان‌ها انجام می‌شود و تا زمانی‌که معدن کار ورود پیدا نکنند و عرصه تاریخی تخریب یا خطری نداشته باشد، ما ورود پیدا نمی‌کنیم.

معدنکار می‌خواست سنگ‌های تاریخی قلعه را بردارد

روحی با این وجود به پیگیری‌هایی که در طول چند سال گذشته برای حفاظت از این قلعه داشته‌اند اشاره می‌کند و می‌گوید: آن‌قدر روی این مجموعه حساسیت داشته‌ایم که تقریبا از پنج سال گذشته در این زمینه پیگیری قانونی می‌کنیم و اخیرا نیز به یک توافق رسیده‌ایم، چون نظرِ معدنکار این بود که بخشی از سنگ‌های عرصه تاریخی و خود قلعه را برداشت کند، حتی نیت اولش نیز همان بود.

وی با تاکید بر جلوگیری از ورود سرمایه‌گذار به عرصه قلعه سموران، براساس هدفی که اعلام کرد که گویا یک بخش از عرصه‌ی قلعه، سنگ مطلوبی دارد و ما توافقی برای اینم بهره‌برداری نکردیم ادامه می‌دهد: ‌کلا قلعه ثبت آثار ملی شده و براساس آن تفاهم‌نامه، معدنکار به عرصه تاریخی ما نزدیک هم نمی‌شود، یعنی ۵۰ تا ۱۰۰ متر با عرصه‌ی تاریخی فاصله دارد.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان کرمان با بیان این‌که در سال‌های ۹۱ – ۹۲ نیز اطراف این محدوده کار می‌کردند که یکی از کوه‌های جانبی مجموعه کلا آواربرداری شده است، ادامه می‌دهد: این چند هکتار زمین  که در اختیار سرمایه‌گذار قرار داده شده، در تملک میراث‌فرهنگی نیست و در اختیار وزارت معادن و صنایع یا جزو اراضی ملی است.

حریم قلعه سموران در دست بازنگری است

او با تاکید بر این‌که عرصه‌ی تاریخی قلعه سموران هیچ تغییری نکرده و به قوت خود باقی است، اضافه می‌کند: اما حریم در مراحل بازنگری است، هرچند ان اکنون نیز مشخص است و سرمایه‌گذار براساس آن حریم کار می‌کنند.

روحی با بیان این‌که پیش از این، با انجام یک کار کارشناسی ضوابطی با عنوان حریم برای این قلعه تعریف شد، اما ضوابط عرصه اصلا تعریف نشده بود، ادامه می‌دهد: آن حریم اشتباه بود، نخست باید یک بنای تاریخی با عرصه‌ی آن تعریف می‌شد و سپس برای عرصه، حریم مشخص شود.

او می‌گوید: با تعجیلی که در زمان ثبت اضطراری بنا رخ داد، می‌خواستند جلوی سرمایه‌گذار را بگیرند تا از تخریب جلوگیری کند، بنابراین ابتدا حریم تعریف کردند و این کار درستی نبود، مراحل را ما تصحیح کردیم. ابتدا عرصه تاریخی را تعریف کردیم یعنی شواهد تاریخی را براساس آن عرصه‌ی موجود تاریخی و مطالعات پژوهشکده و میراث فرهنگی به دست آوردیم. عرصه تاریخی مهم بود، بنابراین باید حفظ می‌شد.

از ۷۰۰ بنای تاریخی کرمان، ۳۰ بنا حریم دارند

وی با تاکید بر این‌که در بسیاری از نقاط نیازمند یک مطالعه مجدد برای حفظ آثار تاریخی هستیم، ادامه می‌دهد: اکنون در کرمان حدود ۷۰۰ بنای تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی داریم اما فقط حدود ۳۰ بنا حریم دارند. حریم‌ها مسیر و مطالعات خود را دارند، آن‌ها مشاور می‌خواهند باید قدری سرمایه‌گذاری روی آن‌ها اتفاق بیفتد تا به عنوان حریم سازمان میراث فرهنگی تائید کنند.

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان کرمان با بیان این‌که حریم بناهای تاریخی از جمله قلعه سموران در دست تهیه است و حتی حریم برای تعدادی از قلعه‌های تاریخی که در اطراف سموران قرار دارند، نیز در دست تهیه است، می‌گوید: فکر می‌کنیم تا پایان امسال حریم این‌ بناهای تاریخی نیز تهیه شود.

او با بیان این‌که قلعه‌ی تاریخی سموران در محوطه تاریخی و روی یک قطعه سنگی در کوه سموران قرار دارد، ادامه می‌دهد: در پنج  سال اخیر بیش از ۵۰ بار کارشناسان سازمان میراث‌فرهنگی کشور و استان . دستگاه‌های نظارتی به طور دائم از آن‌جا بازدید کرده‌اند، اساسا سرمایه‌گذار نزدیک به محوطه نشده است، ما نیز تابلو نصب کرده و آن‌جا را نقطه‌گذاری کردیم.

هیچ تعرضی در قلعه سموران رخ نداده/شاید منفعتی به خطر افتاده

وی اضافه می‌کند: معمولا در چنین موضوعاتی بعد از این‌که منافع مردم به خطر می‌افتد، مردم بومی معترض می‌شوند یا روی ایاب و ذهاب معدنکار نقطه نظری به وجود می‌آید،  موضوعات اقتصادی و اجتماعی با موضوعات فرهنگی گره می‌خورند و یک تنش رخ می‌دهد که همه زوایای موضوع باید دیده شود.

او با بیان این‌که تا امروز در بخش قلعه سموران که سال گذشته عرصه تاریخی‌اش به ثبت ملی رسیده است، هیچ تعرضی رخ نداده، می‌گوید: اخیرا نیز عرصه‌ای برایش تعیین، اما هنوز مطالعات آن کامل نشده است، با این وجود با نظر کارشناسان برخی جاها تا ۱۰۰ مترِ جاده‌ی دسترسی در شیب کوه فاصله است، فاصله‌ای که معقول به نظر می‌رسد.

در طرح کاهش یا اصلاح حریم قلعه سموران چیزی به اداره ثبت اعلام نشده

 یکی از اشکالاتی که در بحث تجاوز به «قلعه سموران» مطرح می‌شود، کاهش عرصه و حریم این بنای تاریخی در مواجه با بهره‌بردار معدن سنگ است، اقدامی که نه با نام «کاهش عرصه و حریم» بلکه با نام اصلاح حریم از سوی مدیر کل میراث‌فرهنگی استان کرمان و معاون این اداره کل عنوان می‌شود.

فرهاد نظری، مدیر اداره کل دفتر ثبت آثار تاریخی اما درباره‌ی احتمال این اتفاق به عنوان کاهش یا اطلاح عرصه و حریم قلعه تاریخی سموران به ایسنا می‌گوید: عرصه و حریم محوطه در زمان ثبت اضطراری قلعه تدقیق شده است و اکنون امکان انجام هر کاری روی آن باید با نظر اداره کل ثبت آثار تاریخی باشد.

او ادامه می‌دهد: هر جائی که اثر تاریخی باشد آن نقطه عرصه است، اما عرصه بدون حریم هیچ معنایی ندارد. در زمان ثبت اضطراری عرصه و حریم مشخص شده است، اما اقدامات جدید به دفتر ثبت آثار تاریخی اعلام نشده است.