سخنرانی‌ماری‌کینان‌درموردمحیط‌زیست

تدبیر24:خواهر روحانی ماری جوری کینان از ایالات متحده امریکا و از کلیسای کاتولیک مهمان همایش بین المللی محیط زیست، دین و فرهنگ بود که با حضور نمایندگانی از همه ادیان و مذاهب جهان توسط سازمان حفاظت محیط زیست برگزار شد.
نقش ارزش های فرهنگی و مذهبی در حفاظت از محیط زیست
اشاره

گستره این مقاله محدود است و سعی در شناخت برخی از اصول تدریس اجتماعی کلیسای کاتولیک دارد که به طور مستقیم با محیط زیست مرتبط می شود. پرداختن به علل و پدیده های بحران زیست محیطی و یا تحلیل عوامل مشخص آن، فراتر از قصد و نیت این مقاله است. چنین تحلیلی از آنجا که تخریب محیط زیست تقریبا بر همه جوانب زندگی امروز اثر دارد ضروری به نظر می رسد. اما توجه دقیق به تاثیر زیست محیطی گزیده های علمی، اقتصادی، اجتماعی و سیاسی کنونی نیز امری مرتبط و جداناپذیر به شمار می آید.
منابع مورد استفاده این مقاله از اسناد رسمی کلیسای کاتولیک و بیانات پاپ در خصوص نگرانی های زیست محیطی استخراج شده اند. از این متون حجم قابل توجهی وجود دارد که شایسته است بهتر شناخته شده و مهم تر اینکه به کار بسته شوند.
همایش های ملی اسقف ها در تمامی قاره ها نیز جنبه های متنوع مسایل محیط زیست را خطاب قرار داده و برخی حتی برنامه های مفصلی را در زمینه آموزش های زیست محیطی تهیه کرده اند. به رغم این مساعی، هنوز کار زیادی مانده است که می توان آن را با همراهی یکدیگر بهتر انجام داد.

مقدمه

امروز زنان و مردان در پهنه جهان هر دو شاهد و درگیر یک تضاد یا پارادوکس ظاهری هستند. در حالی که روابط اقتصادی، تجاری و مالی به نحو فزاینده ای در سطحی جهانی برنامه ریزی و اجرا می شود، کل جوامع به خاطر چند دسته شدن مردم در معرض از هم گسیختگی هستند. تاثیرات انقلاب اطلاعات، که سطوح محلی و نیز جهانی را در برگرفته، هنوز به طور کامل مورد سنجش قرار نگرفته است. جهان با تردید در راهی به سوی آینده ای جدید و در عین حال نامطمئن به پیش می رود. تخریب در حال گسترش محیط زیست را می توان به عنوان تابعی از این روندهای گوناگون تلقی کرد. آلودگی زمین، هوا و آب و همین طور تغییرات شتاب دار اقلیمی، همگی بر روی تمام نقاط کره زمین اثر می گذارند. در عین حال فعالیت های بسیار موضعی، از قبیل قطع جنگل ها به خاطر تهیه الوار برای نیازهای مصرفی، برای مثال منجر به ایجاد مشکلات مستقیم برای گروههای مشخص مردم می شود. این اعمال همچنین به نابودی زیست بوم های آسیب پذیر منجر می شوند که در درون آن گونه های بی شماری در یک توازن پویا به زندگی مشغول هستند. رفاه و سلامت کل کره زمین و تمامی موجودات زنده روی آن در معرض مخاطره هستند.

توافق های علمی گسترده ای در حال حاضر به عمل آمده که سهم عمده مشکلات فعلی محیط  زیست در حال حاضر به طور مستقیم یا غیرمستقیم ناشی از فعالیت انسان است. اما این مسئله از ابتدا دارای ماهیت زیست محیطی نیست. تباهی محیط زیست هم نشانه و هم علامت بحران اخلاقی است. ژان پل دوم در بیان این که ریشه نابودی لجام گسیخته محیط زیست را باید در خطای همه جا گیر انسان شناسی یافت، به خود تردید راه نداد: «انسان که در خود این قابلیت را برای تبدیل می بیند و آثار فعالیت خویش را بر جهان کشف می نماید فراموش می کند این امر همواره مبتنی بر نعمت الهی اولی و اصلی است. وی بر این باور است که می تواند از زمین هر گونه که بخواهد بهره کشی کند و بدون هیچ مقاومتی آن را مطیع اراده خویش سازد. آنچنان که گویی فاقد مقتضیاتی از خود یا یک هدف الهی اولی است که می تواند آن را توسعه دهد اما نباید بدان خیانت ورزد... بشر خود را در جای خدا قرار داده و بدینسان مواجه با طغیانی از جانب طبیعت می شود. طبیعتی که به جای تحت اراده وی قرار داشتن بیشتر تحت سیطره جبارانه اوست».
گزارش برنامه محیط زیست ملل متحد موسوم به Geo-2000 در نتیجه گیری های خویش به همین اندازه قاطع بوده است. این گزارش اعلام می کند که باید برای آهسته کردن روندهای جاری و تا حد ممکن معکوس کردن آنان کاری صورت داد. آمال و ارزش های بشری، انتخاب ها برای توسعه را شکل می دهند و در پرتو آن، بحران زیست بومی آینه تمام نمای ارزش ها و انتخاب های ریشه دار در نظام های عقیدتی و جهان بینی ماست. بحرانی که گفتگوی مذاهب و فرهنگ ها را از ضرورت جدیدی برخوردارد می سازد. بسیاری از پدیده های زیست بومی نه مرزهای جغرافیایی می شناسند و نه حدود سیاسی. برای متوقف ساختن و در صورت امکان جبران آسیب های وارده، اگر قرار است همه از حق خویش برای داشتن یک محیط زیست سالم و سلیم برخوردار شوند باید عملا با یکدیگر تشریک مساعی کنند. در گفتار ژان پل دوم، چنین تلاش مشترکی «زیربنای مستعدی را برای اخلاقیات حقیقی و سیاره ای که جهان اکنون بدان محتاج است» فراهم می کند.

پیروان مذاهب مختلف به نحو فزاینده ای به این نکته آگاه هستند که رابطه با خدا مانع رسیدن به احساس بزرگ یکپارچگی خانواده بشری نیست. این امر بنیانی مرصوص را برای چنین اخلاقیات سیاره ای تشکیل می دهد که نه تنها مروج خیر برای همه افراد و جامعه، بلکه مفید برای زمینی است که نزد ما به ودیعه نهاده شده است. بین خیر مردم و خیر زمین تکامل پویا و رابطه ای ثابت وجود دارد که تا به این لحظه اغلب مورد غفلت قرار گرفته است. ما دیگر نمی توانیم به این غفلت ادامه دهیم.
اصول زیست محیطی مکنون در باور های مذهبی با محوریت انسان

زمانی که از محوریت انسان در ترویج یک محیط زیست سالم سخن می گوییم، این تجسم به هیچ معنا انسان محور نیست. اولین حقیقت انسان، وابستگی و اتکای کامل وی به یک خداوند دوستدارنده است، یعنی خالق همه چیزها. همین شخص که بمانند و انگاره خداوند ساخته شده بخش لاینفکی از خلقت را تشکیل می دهد و بدان برای وجود خویش کاملا وابسته است. صفحات اول کتاب مقدس، حقایق بنیانی را مطرح می کند که به مراقبت از محیط زیست کاملا مربوط هستند. من بدون هیچ تفسیری آنان را فقط بیان می کنم. در سرتاسر کتاب مقدس، این درونمایه ها بارها و بارها مطرح می شود:
- هنگامی که خداوند زمین را خلق کرد، هر یک از عناصر آن به عنوان جزیی از یک کل وجود داشتند. همه چیز در رابطه ای هماهنگ قرار داشت که خداوند آن را بسیار نیک می دید.
- در تمامی خلقت، تنها بشر بود که مسئول همه امور بر روی زمین شد.
- مسئولیت نه تنها آزادی درعمل، بلکه مسئولیت پذیری است که در این مورد در قبال خداست و با تعمیم این نکته، ما در قبال نسل های آینده نیز مسئولیم. ما باید آنچه را که به ودیعه دریافت کرده ایم به دیگران منتقل کنیم.
- از این رو حق ما در بهره برداری از غنائم این زمین حد و حدودی دارد.
همین حقایق بنیانی در متون مقدس سایر مذاهب جهان نیز طنین یافته اند و دقیقا از آن رو که ریشه در ذات افراد بشری دارند، از آنان می توان اصول اخلاقی معینی را بر گرفت. تمامی آنان ماهیتا نسبی هستند و در ابتدا حاکی از وابستگی شخص انسان به خداوند و وقوف به این حقیقت که شخص در درون و به عنوان بخشی از بقیه خلقت وجود دارد. در عین حال چه به صورت فردی و یا به عنوان بخشی از بدنه بزرگتر در انتخاب مخیر است و از این رو با مسئولیت، پی آمدهای اقدامات خویش را بر دوش می گیرد.
احترام برای آفرینش خداوند

انسان برای مراقبت از زمین فراخوانده می شود، همانطور که خود با قداست و راستی از آن مراقبت می کند. همانطور که عمل آفرینش خداوند پویاست، کنش شخصی بشر با زمین نیز این چنین است. کائنات با «حالت مسافرت و گذار» آفریده شده و به سوی تکامل حرکت می کند. در این فرآیند، ما به عنوان همکاران خداوند فرا خوانده شده ایم.
پیشرفت های خارق العاده علوم و فنون امروزی شاهدی بر امکانات ذهن انسانی درجهت خیر هستند. پیشرفت های بارز همچنان در عرصه های تلاش انسانی ادامه دارد و نباید از این نکته چشم پوشید. در عین حال تخریب محیط زیست و استمرار فقر و تنگدستی نمایه های خشنی هستند که نشان می دهند ما مردمی زخم خورده و قادر به ارتکاب گناه هستیم. منافع آنی در اغلب موارد حاکم می شوند و ناگزیر نتایج خلاف خیر همه خلقت صورت می گیرد. در واقع جزیی از خلقت خیر خویش را دنبال می کند و از این رو باید در جای خود مورد قدردانی و مراقبت قرار گیرد. هر گونه استفاده نامنظم عمومی از مواهب زمین نه تنها عملی توهین آمیز نسبت به خالق محسوب می شود بلکه دارای پی آمدهای فاجعه باری برای ابنای بشر و محیط زیست است. گذران زندگی با زمینه و لوازم باور فرد به خداوند، پی آمدهای سترگ شخصی و اجتماعی را در بر دارد.
استفاده مسئولانه از خیرهای موجود در خلقت

در استفاده از مواهب زمین، دو حد ذاتی باید مراعات شوند. اول اینکه انسان نباید ازمنابع زمین به نحوی استفاده کند که بر خلاف خیر خویش و دیگران باشد. حد دوم در خود این مواهب یافت می شود. منابع فناپذیر را نمی توان با تبعیض مصرف کرد. باید خطرات تهی شدن آنان را در نظر گرفت. علاوه بر آن منابع قابل تجدید را نباید فراتر از ظرفیت جایگزینی آنان مورد استفاده قرار داد. امروز دریافته ایم که امر تجدید برخی از تیره های ماهیانی که بیش از اندازه صید شده اند اگر چه غیر ممکن نیست اما تا چه میزان دشوار است.
طبیعت، خود به ما درس سختی می دهد که نمی توان از آن غافل شد. فرد نمی تواند چنین گستاخانه مقوله های مختلف موجودات اعم از زنده یا غیرزنده حیوانات، گیاهان و عناصر طبیعی را صرفا براساس امیال خویش و بر طبق نیازهای اقتصادی خود مورد بهره کشی قرار دهد. درست برعکس، شخص باید ماهیت هر موجود و اتصال متقابل آن در یک سامانه نظام مند را به حساب آورد. این بیان بدین معنی است که «ما نمی توانیم در قسمتی از نظام زیست بومی دخالت کنیم و به عواقب چنین دخالتی بر روی سایر قسمت ها و رفاه و سلامت نسل های آتی بی توجه باشیم». مراقبت از محیط زیست همراه خویش مدام این یادآوری را به دنبال دارد که آینده به راستی بخشی از زمان حاضر است.

یک جامعه مصرفی عملا بر وضعیت حال و ارضای فوری نیازها و توسعه احتیاجات نو که غالبا به طور مصنوعی ایجاد شده اند متمرکز است و محصول جنبی آن، ضایعات است.
«این امر به طور بارزی غیرعادلانه است که چند نفری ممتاز به تکاثر کالاهای اضافی و حیف و میل منابع موجود ادامه دهند، در حالی که توده های مردم در شرایط بی نوایی و پایین ترین سطح معیشت زندگی می کنند. امروزه تهدید شدید فروپاشی محیط زیست به ما یاد می دهد که تاچه حد حرص و خودپرستی – چه فردی و چه جمعی – برخلاف نظام خلقت است. نظامی که مشخصه آن وابستگی متقابل است».
باید به جد این نکته را مورد توجه قرار داد که چگونه اعضای جامعه ای که تسلیم ارضای آنی نیازها و فردگرایی شده اند اغلب در قبال آسیب های وارده از جانب شیوه زندگی خویش بی تفاوت هستند. «جامعه مدرن برای بحران محیط زیست هیچ راه حلی را پیدا نخواهند کرد مگر اینکه به شیوه زندگی خود نگاهی جدی بیاندازد...» سادگی، اعتدال و انضباط و نیز روحیه فداکاری باید به صورت بخشی از زندگی روزمره در آیند.
با عنایت به بیانیه Geo-2000 برنامه محیط زیست ملل متحد مبنی بر اینکه آمال و ارزش های ما انتخاب هایمان را شکل می دهد، اصلاح ارزش های کلی جوامع سبب چالشی عظیم می شود. مذاهب مختلف، در این رابطه هم از بابت آموختن تعالیم دین خود به اعضایشان و هم در بازنمایی زمینه ها برای انتخاب های فردی و اجتماعی آنان نقش مهمی را ایفا می کنند.
مواهب زمین برای همه است

در هرگونه بررسی و استفاده مسئولانه ازمنابع زمین باید این نکته را به حساب آورد که خداوند این مواهب را برای همه مقدر کرده است. ما همگی عضو خانواده بشری و به لحاظ شأن برابر هستیم. همه آحاد بشر دارای حق یکسان برای بهره مندی از دسترسی به مواهب کره ارض هستند تا بتوانند زندگی هماهنگ با شأن خویش را سپری کنند. از سال 1967 پاپ پل ششم در ابراز این بیان تردید نکرد که «تمامی حقوق، هر آنچه که باشند از جمله حقوق مربوط به مالکیت و تجارت آزاد، فرمانبردار این اصل هستند». باید براساس معیار عدالتی همراه با نیکوکاری مواهب این زمین منصفانه به شراکت گذارده شود.
مصداق ملموس این اصل به دسترسی به منابع تجدید ناپذیر و تجدید پذیر محدود نمی شود. بلکه به چرخه تولید و توزیع، از جمله موارد بسیار مهمی مانند منابع انرژی، تولید و توزیع کالاها و مشکل رو به رشد دفع ضایعات به خصوص مواد سمی یا پرتوزا مربوط می شود. پیامدهای زیست محیطی در هر گام از این فرآیند با عنایت به روابط تنگاتنگ میان توسعه اقتصادی و اجتماعی و وضعیت محیط زیست، وجود دارد.
ترویج فرهمندی بشری

روشن است اولین دل مشغولی هر فرآیند یکپارچه توسعه می باید اشاعه و حمایت از شأن بشر در تمامی جنبه های زندگی باشد. نمونه توسعه ای که آشکارا در تقلای سود است به ندرت این اصل را به حساب آورده و یا آسیب احتمالی به محیط زیست از این رهگذر را در نظر می گیرد. تاریخ فرآیند صنعتی شدن، شاهدی غمبار بر این مدعاست. قوانین عقلانی زیست محیطی در این میان از اهمیت بارزی برخوردار می شوند. شمار رو به رشد معاهده نامه های بین المللی در زمینه محیط زیست حاکی از شناخت آشکار دولت ها نسبت ضرورت همکاری همه در مسایل پیچیده زیست محیطی است که امروز جهان با آن روبه روست.
از توده های عظیم مردمی که در زیر خط فقر زندگی می کنند نمی توان در خواست کرد گزینه های فردی و اجتماعی لازم برای حفاظت از محیط زیست را انتخاب کنند. با این حال تمامی افراد که در تقلای تامین حداقل لازم برای بقاء (غذا، خانه و پوشاک) هستند اغلب بار سنگین مردم متنعم را حمل می کنند. همه جنبه های زندگی این بخش حاشیه نشین جامعه می تواند در این انتخاب ها لمس شود. برای نمونه و یادآوری می توان به شرایط رقت بار این افراد که اغلب بدون هیچ امکانی برگشتی باید کار کنند، اشاره کرد. با این همه والاترین منبع هر جامعه افراد آن هستند و نه تولید کالاها با حداقل هزینه ممکن.
آموزش مراقبت از محیط زیست  قدردانی عمیق ما از خلقت خدا در نیایش

در نیایش یا دقیق تر در موضع فکورانه در قبال خلقت خدا می توان رهیافتی غنی به سمت عمق بخشیدن و فعال نمودن رابطه بین اعتقاد مذهبی خویش و تعهد اخلاقی نسبت به مراقبت از محیط زیست یافت. تنوع و پیچیدگی آن از فضای خارج تا کوچک ترین گل و حشره بازتابی از خیر عظیم خداوند و به همان اندازه آشکار شدن زیبایی است.
خورشید و ماه، نارون و گل ریزنقش، عقاب و سار و چشم انداز بی بدیل تنوع و ناهمسنگی بی شمار آنان به ما می گوید که هیچ مخلوقی خودکفا نیست. مخلوقات فقط در سایه اتکا به یکدیگر به منظور تکمیل یکدیگر و در خدمت یکدیگر وجود دارند.

این تعمق و تفکر در زیبایی خلفت که اکنون به فضای خارج و ریز کائنات تعمیم یافته می تواند پی آمدهای بسیار ملموسی داشته باشد. شخصی که بتواند قدردان زیبایی درون خلقت باشد جز با مراقبت و احترام با جهانی که این چنین مورد عشق خداوندی است سر و کار ندارد. اغلب از این نکته غافل هستیم که نه فقط بشر بلکه همه مخلوقات، مهر خالق را بر خود دارند. طبیعت می داند که چگونه خوبی خداوند را در پیش روی افرادی که چشم بصیرت آن را دارند آشکار سازد.

در جهانی که به طور فزاینده ای به سمت شهری شدن می رود، از این جنبه مراقبت ازمحیط زیست نباید غافل شد. شهرنشینان جوان در واقع نیاز به فراگیری چگونگی قدردانی از زیبایی طبیعی را دارند، چیزی که به ندرت می بینند و آنانی که در بی نوایی زندگی می کنند بدون کمک قادر به دیدن آن نیستند.

آیا ما نباید خواستار آن باشیم تا این جهان تاریک شده در سایه بی نظمی انسانی با تمام جلالش آن چنان بدرخشد که مثل یک آینه بتوانیم در تمامی پدیده ها عشق خالق را به همه مخلوقات ببینیم. فقدان این زیبایی یا هماهنگی می تواند نشانه ای از بروز بی نظمی در محیط زیست باشد. این امر در مورد ماواهای شهری فلاکت زده ای که ساکنین آن از اثرات آلودگی هوا و آب رنج می برند، حقیقت دارد. این امر به همان اندازه در مورد محیط های روستایی که دیگر دریاچه ها و رودخانه های آن ها به خاطر آلودگی و ضایعات قادر به حمایت از زندگی نیستند نیز حقیقت دارد. یکی از ثمرات دهشتناک جنگ، نابودی سرزمین است. یادآور سوگناکی برای ما تا به عنوان یک خانواده بشری فراخوانده شده، با یکدیگر و در سرزمینی که حامی زندگی است، در صلح زندگی کنیم.

مراسم و آیین های گوناگون مذاهب جهانی نیز از برکات زمین، آب، روغن، عود، موم، شراب و نان برای تسبیح خداوندگار استفاده می کنند. این زمان ها، فرصتی برای شناخت آگاهانه از این امر است که ما هدایایی را به خداوندگار بر می گردانیم. هدایایی که به ما به امانت سپرده شده است.
تعلیم و تربیت برای مراقبت از محیط زیست
در مورد محیط زیست، مذاهب جهانی می توانند به عنوان یکی نیروی تعلیم دهنده بسیار توانمند عمل کنند، چه از طریق شاهد گرفتن و چه از طریق تعلیم دادن اعضای خویش به منظور مراقبت از محیط زیست. این چیزی بیش از آشکار نمودن آنچه در بطن باورهای مذهبی ماست را طلب نمی کند. حفظ و اشاعه محیط زیست به طور مستقیم در مسیر رابطه ما با خداوندگار، با سایر اشخاص و نیز کره زمین است. به خاطر ماهیت فراگیر مسئله محیط زیست، این موضوع تقریبا با همه زمینه های تعلیمی مرتبط است. این امر به ویژه درمورد مطالعات مقدس و در نتیجه تعلیمات مذهبی در همه سطوح از جمله در درون خانواده مصداق دارد. در این زمینه هنوز خیلی کارها باید انجام گیرد. نیاز به همکاری بین مذاهب نیز در این زمینه روشن است. با این حال نباید فراموش کنیم که همکاری مستلزم دانش و احترام متقابل است. در جهانی که به سمت تک قطبی شدن می رود، در جهانی که زخم های عمیق تفرقه را بر خود دارد، ما باید فراگیریم که چگونه غنای فرهنگ ها و مذاهب دیگر را درک کرده و قدردان باشیم. در این صورت بتوانیم بر روی اشتراکات متمرکز شده و این کار را با احترام کامل نسبت به تنوعی صورت دهیم که این چنین در جهان امروز مشهود است.

جمع بندی

شناسایی اصول و ارزش های کلیدی حاکم بر مراقبت از محیط زیست تنها یک گام- اگر چه بسیار مهم – به سمت همکاری موثر برای مراقبت از محیط زیست است. چالش اساسی این است که این شناسایی را به عنوان اصول اقداماتی قرار دهیم که رویکردهای ما را تعیین نموده و انتخاب های ما را راهنما باشند. به عبارت دیگر ما اکنون در پی خیر مشترک جهانی هستیم که پارامترهای آن را هنوز باید تعریف کنیم.

تعقیب یک خیر مشترک جهانی می تواند هم زمان و هم مکان را درنوردد و به ما اجازه دهد تا با اطمینان از امروز به فردا همراه با احترام کامل تنوع مذاهب و فرهنگ ها حرکت کنیم. مراقبت ازمحیط زیست می تواند به خوبی مبدل به کانونی شود که به هماهنگی و وحدت بیشتر در میان افراد و  اشخاص بیانجامد. این درخواست مبرم خواستار مساعدت همه است. با این روحیه بود که من به طور اجمال برخی از اصول کلیدی تعالیم کلیسای کاتولیک را در مورد نیاز به عشق و مراقبت از همه مخلوقات خداوند ارایه کردم.

منبع:سازمان حفاظت محیط زیست