بازگشت زندگی به شلمچه

حالا زمین‌هایی که روی آن حتی یک بوته علف به چشم نمی‌خورد، با فرم‌های ذوزنقه‌ای تقسیم‌بندی شده‌اند و به عمق چند سانتی‌متری آب روی آنها روان شده‌اند. فرخ توکلیان، مدیر اجرایی خرمشهر و آبادان پروژه ٥٥٠ هکتاری احیای دشت‌های ایلام و خوزستان توضیح می‌دهد که زمین‌ها «لیچینگ» می‌شوند و البته تأکید می‌کند که قبل از لیچینگ، زمین‌ها مین‌زدایی و پاکسازی شده‌اند و حالا بعد از چند نوبت لیچینگ که به معنای آب‌شویی است، زمین‌ها آماده کشت می‌شوند.

به گفته توکلیان، تمام این زمین‌ها مالک دارند و بهار امسال نخستین گروه از کشاورزان به شلمچه آمده و کشت بهاره را در زمین‌هایشان شروع می‌کنند و این آغاز زندگی دوباره شلمچه و برگشت به شهر مادری است.

مرگ ١٨ روستای شلمچه در جنگ

جنگ ١٨ روستای شلمچه را با خاک یکسان کرد و ٦٠٠‌هزار درخت نخل را از بین برد. جنگی که نزدیک به ٣٦‌سال شلمچه را تنها و متروکه کرد. خین، فیلیه، نزله، شبیشه، مچری، شاهخوره بزرگ، شاخوره کوچک، سعیدان، نهریوسف، خمیسه، یوگه بالا، یوگه پایین، مومنین، ولی‌ عصر، تومار، طواله یک، طواله دو و حد، ١٨ روستایی هستند که در مسیر شلمچه و در نقطه صفر مرزی ایران و عراق در خرمشهر قرار داشتند و حالا تنها از آنها یک اسم باقی مانده است. هر کدام از این روستاها جمعیتی بین ٢٠ تا ١٢٠ خانوار داشتند و مساحت زمین‌های کشاورزی شلمچه که روزگاری جزو پررونق‌ترین مزارع خوزستان به شمار می‌آمدند، چیزی حدود دوهزار و ٣٠٠ هکتار بوده است.

جنگ که شد، همه از شلمچه رفتند و تردد در این ١٨ روستا تا سال ٩٢ ممنوع شد. زمین هنوز پر از مهمات بود و پاکسازی نشده بود اما از بهمن ‌سال ٩٣ حریم امنیتی شلمچه اصلاح شد و ممنوعیت رفت‌وآمد شلمچه‌ای‌ها به زادگاهشان برداشته شد. با این وجود زندگی در شلمچه آغاز نشد و مردم برای برگشت به منطقه سرسبزی که حالا به یک بیابان تبدیل شده است، تردید داشتند. حالا اما روستاییان برای بازگشت زندگی به شلمچه پیشقدم شده‌اند. روستاییانی که می‌گویند هیچ‌وقت نتوانسته‌اند شلمچه را فراموش کنند و بارها برای به دست آوردن زمین‌هایشان به سازمان جهاد کشاورزی خوزستان سر زده‌اند. با این حال، جنگ برای شلمچه تمام نشده و «مین»‌ها مردم را از بازگشت به سرزمین آبا و اجدادی‌شان می‌ترساند.

شلمچه بعد در دل پروژه‌ای بزرگ قرار می‌گیرد که قرار است ٥‌هزار و ٥٠٠ هکتار از اراضی ایلام و خوزستان را احیا کند؛ پروژه‌ای که شاخه‌ای از آب کارون را به سمت شلمچه منحرف می‌کند تا کشاورزی را زنده کند و مردم منطقه را راضی به برگشت و ساختن دوباره منطقه‌شان کند. حالا حدود دوهزار هکتار از زمین‌های کشاورزی شلمچه احیا شده است و کشاورزان آماده می‌شوند که مزارع‌شان را در بهار ٩٧ تحویل بگیرند.

خیلی‌هایشان می‌گویند قرار است با کشت گندم و جو شروع کنند. بعضی‌ها هم می‌گویند از دو سال قبل و در فاصله دو - سه‌کیلومتری شلمچه بازگشت را کلید زده‌اند و نهال‌های خرما را در این منطقه کاشته‌اند. می‌گویند، نهال‌های خرما بعد از ٨‌سال به بار می‌نشیند و مقدمه زندگی از حاشیه شلمچه شروع شده است. روستاییانی که حالا ساخت‌وساز خانه‌هایشان در حاشیه سرزمین جنگ‌زده‌شان شروع کرده‌اند.

تردید کشاورزان برای بازگشت به شلمچه

آماده‌سازی مزارع برای کشت و کار حدود ٣٤‌میلیارد تومان برای دولت آب خورده است. فرخ توکلیان، مدیر اجرایی خرمشهر و آبادان پروژه ٥٥٠ هکتاری احیای دشت‌های ایلام و خوزستان به «شهروند» می‌گوید: هر هکتار زمین حدود ١٧‌میلیون تومان هزینه آماده‌سازی داشته و وزارت کشاورزی تعهد داده است که آب مورد نیاز کشت و کار در این منطقه را به صورت دایمی تأمین کند.

با این حال، روستاییان هنوز نگران هستند. نگران خوزستانی که به گفته خودشان با احداث بی‌رویه سدها و انتقال آب خشک شده است. نگران کشاورزی غیر اقتصادی و حتی خاکی که هنوز نمی‌دانند برای کشت مرغوب مانده است یا نه؟

و نکته دیگری که آنها نمی‌گویند اما در ذهن من دایم مطرح می‌شود آلودگی‌های شیمیایی زمین‌های شلمچه است. آلودگی‌هایی که می‌تواند بازار محصولات کشاورزی مهاجران شلمچه را به خطر بیندازد. علی اکبری، معاون آب و خاک وزیر کشاورزی به «شهروند» می‌گوید، سالیان‌ سال از جنگ گذشته و حرارت زیاد بخش زیادی از آلودگی‌های شیمیایی خاک را از بین برده است. از آن گذشته، آب‌شویی و پاکسازی گسترده‌ای روی مزارع انجام شده است.

بعضی کارشناسان دیگر اما معتقدند باید الگوی ویژه‌ای برای کشت در این منطقه در نظر گرفته شود. الگویی که بر اساس آن گیاهانی در مزارع کشت شوند که امکان جذب فلزات سنگین و آلودگی‌های شیمیایی خاک را ندارند. آنها گیاهان علفی با ساقه‌های نازک را مثال می‌زنند که گیاه قدرت جذب فلزات سنگین را ندارد. چیزی مثل همین گندم و جویی که کشاورزان قرار است شروع کشت در شلمچه را با این محصولات کلید بزنند.

کامبیز بازرگان، رئیس موسسه تحقیقات آب و خاک کشور اما به «شهروند» می‌گوید: در ایران هیچ نوع داده‌ای در رابطه با میزان و جزییات آلودگی خاک به مواد شیمیایی ناشی از جنگ وجود ندارد و همین موضوع کار را دشوار خواهد کرد، زیرا برای نظر دادن در این‌ باره که محصولات کشاورزی کشت شده در مزارع مناطق جنگ‌زده تا چه اندازه آلودگی‌های شیمیایی خاک را جذب می‌کنند به نوع ماده شیمیایی و عناصر آلاینده، غلظت و عمق آلودگی بستگی دارد. از این گذشته بعضی میزان رسوب آلودگی‌های شیمیایی به محصولات کشاورزی متفاوت است.

او ادامه می‌دهد: مورد سومی که باید در نظر بگیریم این است که مواد شیمیایی در کدام قسمت از اندام گیاه تجمع می‌کنند در غده؟ در ساقه؟ در ریشه یا میوه و... بعضی گیاهان غده یا ساقه آنها خوراکی است و برخی دیگر میوه گیاه. بنابراین باید با مجموع این آیتم‌ها تصمیم گرفت که چه محصولی در این مناطق کشت شود یا اصولا کشت نشود، بهتر است.

حالا طرح‌های توسعه‌ای، کشاورزی را انگیزه جذب مردم جنگ زده به شلمچه کرده است. مدل شغلی که گفته می‌شود یکی از آسان‌ترین شیوه‌های ایجاد اشتغال است اما آیا انتخاب مدل کشاورزی برای بازگشت به شلمچه درست بوده و کشاورزی می‌تواند زندگی را به شلمچه برگرداند یا کشاورزان بعد از آزمون و خطا در خوزستانی که از معضل آب و تبعات جنگ رنج می‌برد، دوباره شلمچه را ترک می‌کنند؟»