آینده حوزه در سایه شرایط و تحولات جدید

تدبیر24»متن گفت و گوی تفصیلی ایشان با شفقنا درباره وضعیت حوزه علمیه نجف و آینده آن در پی می آید:

امتیازات حوزه علمیه نجف اشرف

حجت الاسلام و المسلمین سید حسین حکیم در گفتگو با شفقنا گفت: حوزه علمیه نجف اشرف دارای ویژگی ها و مشخصات بسیاری است که همه یا برخی از آنها با دیگر حوزه های علمیه مشترک است. یکی از مهمترین این ویژگی ها، عمق علمی و اهتمام بالا به پژوهش ها و تحقیقات علمی است.
حجت الاسلام و المسملین حکیم افزود: امتیاز عمق علمی که حوزه نجف اشرف در زمینه پژوهش و تحقیقات از آن برخوردار است، دلایل زیادی دارد که مهمترین آنها حضور علمای بزرگ در این حوزه و روش های پژوهشی اصیل شایع در عرف این حوزه، نظیر ضرورت یادداشت برداری از سوی طلبه در کلاس درس است، اما متاسفانه این موضوع امروز دیگر همانند سی سال گذشته نیست.
این استاد حوزه علمیه نجف اشرف ادامه داد: مباحثه نیز یکی دیگر از امور مهم در این زمینه و از آداب درسی حوزه علمیه نجف است. در روزهای آغازین تحصیل در حوزه علمیه نزد ما متعارف بود که پس از گذشت مدتی از شروع درس، تا مدتهای طولانی یعنی حدود شش ماه و یا کمتر و بیشتر درس ها را به طور کامل مرور می کردیم. سپس طلابی که به مباحثه می پرداختند، کتاب ها را به یکدیگر درس می دادند؛ هر یک از آنها نقش استاد را بازی می کرد و دیگران به عنوان شاگرد به او گوش می دادند. اقناع و مناقشه کردن با آنها از ناحیه علمی دشوارتر از قانع کردن طلابی بود که کتاب را نخوانده بودند، همین موضوع نیز باعث می شد که به درجه بالایی از تخصص و مهارت در تدریس و تحقیق علمی نائل شوند.  همچنین متعارف بود که مباحثه کتاب های مهم دو بار صورت می گرفت؛ بار اول با کسی که سطحش از طلبه بالاتر بود و بار دوم با کسی که از سطح او پایینتر بود. این باعث می شد تا طلاب مواد درسی را بیش از یک بار مرور کنند. بار اول درس دادن، بار دوم تثبیت مطالب ، بار سوم نیز مباحثه درس بود گاهی بار چهارمی هم بود که یک بار دیگر اقدام به مباحثه درس می کردند. حلقه های درسی در حوزه نجف اشرف در بیشتر اوقات حلقه های درسی کوچکی است ، زیرا به درسی که به طلاب در آن فرصت سوال و گفتگو داده می شود، عنایت بالا و ارجحیت داده می شود. اما زمانی که حلقه های درس بزرگ باشد، چنین فرصتی محدود می شود از این رو در انتخاب دروس، ارجحیت بر این است که حلقه درسی بسیار بزرگ نباشد.  این سبب می شود که موضوع بحث بارها و با اهتمام بالایی برای طلاب مرور و ملکه ذهن آنها شود و باعث می شود تنها به درک تصورات و حفظ آن اکتفا نکنند زیرا در معرض نقد و نقد دوباره و مناقشه قرار می گیرد.
حکیم یادآور شد: انتشار مجالس گفتگو و مذاکره علمی در حوزه علمیه نجف اشرف را که هنوز هم وجود دارد باید به این موضوع اضافه کرد. از همین موارد است سوال های بسیاری که در مقام مذاکره علمی به طور مثال در بیت حضرت آیت الله حکیم پس از انتهای دیدارهای مردمی ایشان مطرح می شود ؛ به طوری که در این جلسات سوالات مورد مناقشه قرار می گیرد و معمولا تنها سوالات مشکل مطرح می شود و سپس پاسخ های کیفی به آنها داده می شود. در چنین جلساتی مواد بحث به گستردگی مطرح نمی شود بلکه تنها اشکالات و دشواری ها مورد مناقشه و تبادل نظر قرار می گیرد.
سید حسین حکیم تاکید کرد: در کنار جنبه علمی، جنبه کمکی دیگری نیز در حوزه علمیه نجف وجود دارد که جنبه اخلاقی و معنوی حوزه است که البته منظور ما فقط مکارم اخلاق و مثلا یادآوری اسباب خشیت و گریه در محضر خداوند سبحانه و تعالی – که احترام باالایی برای آنها قائل هستیم- نیست بلکه منظور ما تمرکز بر جنبه معنوی و اخلاقی مرتبط با امور حوزی است؛ تربیت حوزوی و فرهنگ آن، تاثیرات خود را به تدریج بر طلاب برجای می گذارد.
او افزود: هدف اصلی از تربیت حوزوی این است که طلب علم برای تقرب به خداوند بوده و دغدغه اول دستیابی به حقیقت باشد؛ در عرف حوزه معمولا ارتباط با کسانی که در مقام مجادله و مراء ظاهر می شوند، اندک است و کسانی که بر دیدگاه خود اصرار می ورزند و تعصب به خرج می دهند، به تدریج مقبولیت خود را از دست می دهند. اما آن عده که به اشتباه خود اعتراف می کنند حتی اگر این اعتراف، اعتراف استاد در برابر طلاب باشد، از بیشترین احترام برخوردار خواهد بود علاوه بر این افرادی که از علم آموزی از هیچ فردی ابا ندارند در حوزه از اهمیت بالایی برخوردارند. این همان بعد معنوی و اخلاقی بحث است و تاحد بالایی اساس موضوعیت علمی پژوهش محسوب می شود به گونه ای که همه اهتمامات را به سمت رسیدن به حقیقت هدایت می کند نه رسیدن به نتایج ناشی از تمایلات نفسی. لذا هدف در واقع شناخت حق برای حق است و غیر از این نیست. با این حال ادعا نمی کنم که چنین امری صد در صدوجود دارد اما یکی از نشانه های این مدرسه اصیل است که انسان ها از حیث استفاده و انتفاع واقعی مقایسه می شود.

گفت و گوی اجتهادی و احترام به اجتهادات مختلف

استاد حوزه نجف اظهار داشت: طبیعتا مجموع این دو موضوع در سایه اختلاف عقاید چه بسا اجتهادهای مختلف و در عین حال احترام به این اجتهادات بین مجتهدین را به همراه داشته باشد. این را تاریخ گواه است؛ مثلا گفتگوهای بین شخصیت های مکتب اخباری و مکتب اصولی در شهر نجف اشرف مواردی جالب توجه در این زمینه است. با وجود اختلاف زیاد در نتایج و مضامین، اما نوعی گفتگو وجود داشت. با این حال بروز برخی تصادم ها و تنش های ناشی از این اجتهادات و نتایج مختلف را نیز انکار نمی کنم. ولی در هر حال این تنش ها و تصادم ها در واقع خروج از شیوه و مسلک حوزه است همانند ورزش که خشونت از اصل آن به دور است.

اصرار بر دوری از سیاست

حوزه علمیه نجف اشرف مشخصه بارز دیگری نیز دارد و آن هم این است که در سایه حکومت رژیم های مخالف به حیات خود ادامه داده و نسبت به حفظ فاصله با نظام های سیاسی اصرار داشته است. این موضوع گاهی اوقات به درگیری بین حوزه و حکومت هایی منجر شده است که از زمان خلافت عباسی، حکومت عثمانی و تا به امروز بر عراق حکمرانی کرده اند. معمولا حوزه علمیه خود را در موضع معارض با آن نظام ها یاافته است. گاهی اوقات این معارضه به صورت مخالفت مستقیم و یا معارضه همراه با دوری از خط دهی های حکومت و سیاست گذاری های آن بوده است و در برهه ای نیز در این راه خون پاک نثار کرده است. از آن جمله است حوادثی که در دورات مرجعیت آیت الله سید خوئی رحمه الله رخ داد؛ زمانی که نظام می خواست در چارچوب درگیری با ایران و جنگ بین دو کشور، حوزه علمیه را به شیوه خاص خود اداره کند. بارها در این زمینه بین حوزه علمیه و نظام حاکم عراق درگیری رخ داد و به کشته شدن شماری از شخصیت های برجسته و بزرگ حوزه علمیه منجر شد. امروز حوزه علمیه نجف حکوت عراق را همانند حکومت های سابق، حکومتی سرکوبگر و استبدادی نمی بیند. اما رویکرد کلی حوزه اصرار بر دوری از سیاست و جناح های سیاسی و حفظ استقلال در تصمیم گیری است. تاثیر سیاسی حوزه و عمق مردمی آن قویتر از نهادهای سیاسی است. همچنان که اکنون کاملا واضح است موضع مرجعیت و فتوای دفاع در جایی که سیاست و دولت شکست خورد و سلاح خود را تقدیم دشمنان نمود، موفق عمل کرد و مردم حتی افراد بدون سلاح با اشتیاق راهی میادین نبرد شدند و توانستندمعادلات را برهم بزنند.
سید حسین حکیم بیان داشت: بنابراین حوزه علمیه خود را از مسئولیت تجربه سیاسی و اشتباهات بزرگ ناشی از آن نظیر عدم پایبندی به شفافیت، عدم حفظ منافع عالی، درگیری شدید بین گروههای سیاسی و مواردی از این قبیل دور نگاه می دارد. اما در چارچوب روابط خود با حکومت بغداد همچنانکه می بینیم موضع منفی خود در قبال تحولات اوضاع را به گونه ای تبیین می کند که منجر به نابودی همه چیز و شکست تجربه سیاسی نشود بلکه به شیوه ای است که باعث اصلاح آن در چارچوب قوانین گردد. براین اساس در حوزه علمیه نوعی رویکرد مخالف اوضاع حاکم وجود دارد اما این رویکرد، رویکردی انقلابی برای ساقط کردن تجربه سیاسی همانند آنچه نسبت به رژیم های سابق عراق رخ داد، نیست.

آینده حوزه علمیه در سایه شرایط و تحولات جدید

حجت الاسلام و المسلمین در ادامه گفتگوی خود با شفقنا درباره آینده حوزه علمیه نجف در سایه تحولات جدید گفت: با لحاظ قرار دادن نمودار حوزه علمیه از زمان سرنگونی رژیم صدام تاکنون، می توان آینده حوزه نجف را تفسیر کرد. از لابه لای حوادثی که در طول این مدت رخ داده می بینیم که ارقام و اعداد از توسعه تدریجی حوزه علمیه از حیث کمیت و کندی پیشرفت علمی این حوزه به مقتضای ماهیت این پیشرفت حکایت دارد.
ادعای مرجعیت در محافل مقبول حوزه علمیه محدود است. درست است که در حواشی آن گاها ادعاهای نادرستی در این خصوص و ادعای مراتب علمیه عالیه وجود دارد اما عموما چنین مواردی با حوزه علمیه سنخیتی ندارند و شاید بتوان برخی از کسانی که چنین ادعاهایی دارند را طلاب واقعی حوزه علمیه به حساب نیاورد.
صرف نظر از این موارد که بیشتر مانند انگل روی رودخانه هستند، در حوزه علمیه پیشرفت محدودی در سطح کمی وجود دارد همچنانکه شاهد رشد کیفی کند اما قوی در حوزه هستیم. علاوه بر این در حوزه علمیه جدیت بالایی وجود دارد آنچه در ایام تحصیل در حوزه نجف اشرف شاهدش هستیم، در هیچ حوزه دیگری نظیر ندارد. این در حالی است که نجف اشرف از بحران های شدیدی از ناحیه خدمات رنج می برد. البته نباید پیشرفت حوزه علمیه در سطح تعامل با عامه مردم را نادیده گرفت؛ برخی از طرح های حوزه علمیه صدها و حتی هزاران نفر از طلاب علم را برای تبلیغ در مناسبت های مذهبی نظیر اربعین امام حسین(ع) و زیارت امام موسی کاظم(ع) در بغداد جذب خود می کند.

او خاطرنشان ساخت: در بیشتر اوقات ماموریت تبلیغ را فرزندان واقعی حوزه علمیه از علما، اساتید و طلاب در بخشی از حاشیه وقت خود انجام می دهند برخلاف گذشته که این ماموریت را عموما افراد و خطبای محترمی که در حوزه علمیه پرورش یافته بودند و مسئولیت تدریس در حوزه علمیه را برعهده نداشتند، انجام می دادند. فراموش نکنیم که منابر امروزه در مقایسه با نسل های سابق، شاهد تحول و پیشرفت بوده است. علاوه بر این رشد کلی تبلیغ در حوزه علمیه تاثیر بسزایی در حفظ معادله اولویت ها دارد .
اما امروز اینکه حوزه علمیه از بطن جامعه می باشد، به امری مثبت تبدیل شده است؛ بیشتر اعضای حوزه از خود جامعه ای هستند که حوزه به حیات خود در آن ادامه می دهد. همین موضوع باعث می شود حوزه علمیه تا حد بالایی از جامعه استقبال کند به این اعتبار که بیشترشان از خود عراقی ها هستند و اولیت ها را حفظ می کنند و به سمت وسوسه های بحث علمی در برخی امور که دارای هیچ آثار علمی مستقیمی نیست، کشیده نمی شوند.
چالش سیاسی و اجتماعی که حوزه علمیه به اشکال مختلف با آن روبروست آن را وادار می کند که نسبت به روزآمدسازی مطالعات و بررسی مسائل معاصر ضروری اقدام کند. چه بسا پیش آمده است که وقتی کتابی از سوی حوزه علمیه منتشر می شودگمان می کنید که در آن به مسائل معاصر به وضوح اهمیتی داده نشده است اما هنگامی که وارد درس حوزوی می شوید اهتمام به این موضوع را به وضوح می بیینید. اصرار بر انتشار چیزی که به پختگی کامل نرسیده، موضوعی است که صدور بسیاری از کتاب ها را به تاخیر می اندازد. با وجود اینکه کتاب هایی دراین باره وجود دارد اما پژوهش هایی در مورد امور جدید از سوی برخی مراجع دینی و اساتید حوزه منتشر شده است.

آینده مرجعیت شیعه

حکیم درباره تربیت شخصیت های زبده اظهار داشت: بدون شک رسیدن به مراتب عالیه زمانبر است و پیشرفت علمی در پنج یا ده سال محقق نمی شود بلکه این موضوع دهه ها به طول می انجامد. حوزه عملیه در حال حاضر زمینه تولید علمای بزرگ همانند گذشته را دارد زیرا ساختار قدرتمند و روش مستحکم خود را حفظ کرده است. دلیل سستی موجود در حوزه به دوران تاریک رژِیم صدام برمی گردد که بسیاری از علما کشته شدند و بسیاری دیگر نیز آواره، تبعید و به زندان افکنده شدند همین موضوع باعث ضعف حوزه شد. اما امروز همانند درخت ریشه دار کهنی است که در زمین ریشه دوانده و پتانسیل های ثمره دادن را دارد.
این استاد حوزه علمیه نجف اشزف در پایان گفت: اما در خصوص آینده مرجعیت دینی باید گفت که شخصیت هایی در سطوح پیشرفه ای از علم در حوزه علمیه وجود دارند. وضعیت تخصصی و علمی نجف و حوزه علمیه همچنان حفظ شده است و پتانسیل تولید علمای بزرگ را دارد. شاید اندکی به تاخیر بیفتد اما افق ها بسته نیست. حوزه علمیه زمین استواری است که شایستگی پروش شخصیت های بزرگ به معنای واقعی کلمه را دارد.