مکانیزم بازدارنده در برجام

تدبیر24»به هر حال برای حل اختلافات احتمالی در اجرای توافق برجام، مکانیزم‌هایی در نظر گرفته شده که به عنوان ماده 36 و 37 برجام شناخته می‌شود و آمریکا تاکنون به آن عمل نکرده است. بر اساس ماده‌های 36 و 37 برجام، چنانچه ایران یا گروه 1+5 معتقد باشند که طرف مقابل تعهدات خود را رعایت نکرده است، می‌توانند موضوع را به‌منظور حل ‌وفصل به «کمیسیون مشترک» ارجاع دهند اما آمریکا چنین کاری نکرده است. طبق معاهده انجام شده، کمیسیون مشترک 15 روز زمان خواهد داشت تا موضوع را فیصله دهد، مگر اینکه این زمان با اجماع تمدید شود. متعاقب بررسی کمیسیون مشترک، چنانچه هر عضو معتقد باشد که موضوع فیصله نیافته است، می‌تواند موضوع را به وزیران امور خارجه ارجاع دهد. وزیران 15 روز خواهند داشت تا موضوع را فیصله دهند، مگر اینکه این زمان با اجماع تمدید شود. پس از بررسی کمیسیون مشترک -همزمان با (یا به‌جای) بررسی در سطح وزیران- عضو شاکی یا عضوی که اجرای تکالیفش موضوع بوده است، می‌تواند درخواست نماید که موضوع توسط یک هیات مشورتی که متشکل از سه عضو خواهد بود (یکی از سوی هر یک از طرف‌های درگیر در اختلاف و طرف سوم مستقل) بررسی شود. هیات مشورتی می‌بایست نظریه غیر الزام‌آوری را در خصوص موضوع ظرف 15 روز ارائه کنند. چنانچه موضوع کماکان به نحو مورد رضایت طرف شاکی فیصله نیافته باشد، آنگاه آن‌طرف می‌تواند موضوع فیصله نیافته را به‌عنوان مبنای توقف کلی و یا جزئی اجرای تعهداتش وفق برجام قلمداد کرده و به شورای امنیت سازمان ملل متحد ابلاغ نماید. نکته قابل تامل این است که در زمینه نقض معاهده، نمی‌توان به دیوان دادگستری لاهه شکایت بُرد، چرا که هنگام تنظیم آن، شکایت بردن به دیوان دادگستری لاهه مورد اجماع قرار نگرفت. درحالی که اگر از ابتدای امر بر این مساله پافشاری شده بود که در صورت تخلف یکی از طرف‌ها، امکان شکایت به دیوان بین‌المللی لاهه گنجانده شود، امروز شرایط ممکن بود شرایط متفاوتی وجود می‌داشت. از این نظر که امکان شکایت به مراجع حقوق بین‌المللی در نظر گرفته شده بود. اما از همه اینها گذشته، آنچه که باید در نظر داشت این است که دست ایران در انجام عمل متقابل به‌گونه‌ای موثر باز است و ایران توانایی دست زدن به بهترین واکنش را برای خود نگه داشته است و این همان نکته‌ای است که از سوی مخالفان برجام دیده شده و اروپایی‌ها برای همین سعی داشته‌اند که ترامپ را به ماندن راضی کنند. تلاش به این معنا که در صورتی که یکی از طرف‌های برجام بر تعهد خود پایبند نباشد، ایران می‌تواند تمام یا بخشی از تعهدات خود را در کوتاه‌ترین زمان به حالت تعلیق در‌آورد و چنین امکانی از نظر حقوق بین‌الملل گامی بسیار موثر محسوب می‌شود. ضمن اینکه ایران با تاکید بر رفتار غیر اصولی آمریکا که بر تعهدات خود پایبند نبوده است، اگر بخواهد می‌تواند همراه با دیگر طرف‌های معاهده، در صورت داشتن منافع برجامی، بر ادامه روند اقدام کند. بعد از ماجرهایی که دونالد ترامپ در معاهده‌های مختلف مانند پیمان پاریس، معاهده تجاری پاسیفیک، جنگ تعرفه‌ای با چین و... به وجود آورد، وجهه آمریکا در منظر بین‌المللی لطمه‌ای سخت خورده و به باقیمانده اعتبارش به عنوان کشوری که پایبند به معاهدات بین‌المللی نیست، خدشه وارد شده است. در چنین شرایطی واکنش کشورهای دیگر طرف برجام از اهمیت زیادی برخوردار است.

یوسف مولایی، کارشناس حقوق بین‌الملل