تناقض خلع سلاح و شتابزدگي

امضاي بيانيه مشترك توسط دونالد ترامپ، رييس‌جمهور امريكا و كيم جونگ اون، رهبر كره شمالي، در ديدار ديروز آنها در سنگاپور با پوشش گسترده رسانه‌اي مواجه شده است، اما بايد توجه داشت كه مساله خلع سلاح هسته‌اي، يك مساله بسيار پيچيده، با ابعاد بسيار گسترده و متنوع است كه با شتابزدگي و فقط با در نظر گرفتن امضاي يك بيانيه سياسي در مورد تعهد به خلع سلاح نمي‌توان آن را ارزيابي كرد. سال ١٩٩٤ يك چارچوب توافق با عنوان Agreed Framework بين ايالات متحده امريكا و جمهوري دموكراتيك خلق كره تنظيم شد. اين توافق عمدتا معطوف به توقف برنامه موشكي كره شمالي بود. در آن دوران بازفرآوري پلوتونيوم كه مي‌توانست به دستيابي به سلاح هسته‌اي منجر شود، هنوز به صورت جدي از سوي كره شمالي آغاز نشده‌ بود. الان وضعيت نسبت به گذشته بسيار متفاوت است. برنامه بازفرآوري پلوتونيوم كره شمالي در ابتداي قرن بيست و يكم، منجر به توليد بمب هسته‌اي پلوتونيومي شد.

سال ٢٠١٢ توافق ديگري ميان امريكا و كره شمالي انجام شد كه به ازاي دريافت كمك‌هاي غذايي و اقتصادي، اين كشور برنامه بازفرآوري پلوتونيوم خود را متوقف كند. بر اثر اين توافق، پيونگ‌يانگ حتي اجازه داد كه نيروگاه «يونگ‌بيون» را از بين ببرد، هر چند بعد از آنكه توافق ٢٠١٢ به هم خورد، بار ديگر كره شمالي كار در اين نيروگاه هسته‌اي را از سر گرفت. در دوران جديد، متغيرهاي بسيار زيادي در مورد خلع سلاح كره شمالي وجود دارد كه نمي‌توان به صورت يك‌بعدي و بر اساس يك ورودي منفرد در مورد آينده آن اظهارنظر كرد. به گمان من بايد بسيار با احتياط با نتايج ديدار ترامپ و كيم برخورد كرد و نگاه دقيق و موشكفانه‌اي به تحولات آينده داشت. مساله اصلي در مورد اين توافق اين است كه در گذشته كره شمالي حاضر به اجراي تعهدات خود در دو توافق گذشته نشده است. شايد بتوان گفت كه اين نوعي روش بازي پيونگ‌يانگ است كه به صورت موقت، وعده‌اي را مطرح مي‌كند و نهايتا زير آن مي‌زند. مساله خلع سلاح شبه‌جزيره كره، كه در اين بيانيه هم به آن اشاره شده، موضوع جديدي نيست و در چند دهه گذشته، همواره مطرح بود و تا به حال شكل عملي به خود نگرفته است. بايد منتظر باشيم و ببينيم كه آيا بيانيه مشترك و ديدار رهبران كره شمالي و امريكا مي‌تواند به خلع سلاح كره شمالي منجر شود يا نه. من شخصا خيلي به اين اتفاق خوشبين نيستم، چرا كه كره شمالي در سال ١٩٩٤ كه هنوز بمب هسته‌اي نداشت، حاضر به پايبندي به توافق نشد. امروز كه كره شمالي هر سه نوع بمب هسته‌اي، يعني بمب‌هاي پلوتونيومي، اورانيومي و هيدروژني را در اختيار دارد و بالقوه يكي از قدرت‌هاي هسته‌اي جهان است، بعيد است كه به سادگي حاضرشود دست از داشته‌هاي خود بكشد. تا جايي كه براي ناظران روشن است، به جز اشتياق دونالد ترامپ به انجام يك ديدار تاريخي و همراهي كيم جونگ اون با او، هيچ علامت ديگري مبني بر آمادگي پيونگ‌يانگ براي يك چرخش اساسي و عمده در سياست‌هايش وجود ندارد، هر چند مي‌توان اين موضوع را به فضاي بسته و غيرقابل نفوذ كره شمالي نسبت داد كه باعث مي‌شود، اخبار و تحليل‌هاي كافي در مورد مقاصد و انگيزه‌هاي دولت اين كشور در اختيار جهان خارج قرار نگيرد. متغير ديگري كه به جز انگيزه‌هاي كره شمالي مي‌تواند در مساله خلع سلاح شبه جزيره كره موثر باشد، موضوع چتر هسته‌اي امريكا بر فراز كره جنوبي است. دونالد ترامپ در مصاحبه خود بعد از ديدار با كيم جونگ اون، هر چند تاييد كرد كه تمرين‌هاي جنگي مشترك با كره جنوبي متوقف مي‌شود، اما تاكيد كرد كه هيچ صحبتي در مورد عقب‌نشيني نيروهاي امريكايي از خاك كره جنوبي يا برچيدن چتر هسته‌اي امريكا در مذاكره با كيم مطرح نشده است. بسيار بعيد است كه امريكا هرگز علاقه‌اي داشته ‌باشد از چتر هسته‌اي خود بر كره جنوبي بگذرد. نبايد فراموش كرد كه چتر هسته‌اي خود يكي از عوامل عدم اشاعه شمرده مي‌شود. امتياز چتر هسته‌اي از سوي ابرقدرت‌ها براي كشورهاي كوچك‌تر و ضعيف‌تر، يكي از امتيازهاي امنيتي براي جلوگيري از گسترش اشاعه، رقابت تسليحاتي و افزايش كشورهاي دارنده سلاح هسته‌اي است. در حال حاضر يكي از مهم‌ترين عواملي كه جلوي حركت ژاپن به سمت سلاح هسته‌اي را گرفته است، تعهد امريكا به پهن كردن چتر هسته‌اي براي حمايت از اين كشور در برابر تجاوز خارجي است، ضمن اينكه در دوران مديركلي محمد البرادعي بر آژانس بين‌المللي انرژي اتمي، كره شمالي فعاليت‌هاي مشكوك هسته‌اي براي بازفرآوري مواد هسته‌اي را آغاز كرده‌بود. اين روندها نشان مي‌دهد كه به محض احساس خطر جمع شدن چتر هسته‌اي امريكا، كره جنوبي به سمت ساخت سلاح مي‌رود. متغير ديگر در اين موضوع، وجود يك رقيب قدرتمند امريكا در جنوب شرق آسيا است. كره شمالي در واقع بزرگ‌ترين نگراني امريكا در منطقه محسوب نمي‌شود و چين به عنوان يك قدرت جهاني، عامل اصلي حضور نظامي امريكا در منطقه محسوب مي‌شود، در اين شرايط در صورتي كه امريكا قرار باشد از نيروي اتمي خود در منطقه صرف نظر كند، آنگاه معادلات امنيتي منطقه به شكل جدي در شرق و جنوب شرقي آسيا به نفع پكن با تغيير مواجه مي‌شود. متغير ديگر، احتمال تفاوت برداشت ميان واشنگتن و پيونگ‌يانگ در مورد عبارت «خلع سلاح هسته‌اي شبه جزيره كره» است. بحث فني و حقوقي عميقي در مورد اين موضوع وجود دارد. در معاهدات عدم اشاعه و خلع سلاح، موضوع مناطق عاري از سلاح هسته‌اي يا Nuclear Weapons Free Zones به صورت روشن تعريف شده است. در اين معاهدات توسعه، توليد، انباشت، استقرار و توزيع هر شكل از سلاح هسته‌اي در مناطق عاري از سلاح هسته‌اي ممنوع شده است. اما يك اختلاف نظر مهم در اين زمينه وجود دارد، اينكه استقرار سلاح‌هاي هسته‌اي يكي از اعضاي ناتو، در خاك يك كشور ديگر، آيا نقض معاهدات خلع سلاح هسته‌اي است يا نه. گروهي از كارشناسان حقوق بين‌الملل و خلع سلاح معتقدند سلاح‌هاي هسته‌اي كه طي دهه‌هاي گذشته از سوي امريكا در آلمان، كره جنوبي و تركيه مستقر كرد، همزمان نقض پيمان عدم اشاعه هسته‌اي (NPT) و زيرپا گذاشتن مناطق عاري از سلاح هسته‌اي است. اما امريكا، اين اقدام را در چارچوب تعهدات بين‌المللي خود، قانوني مي‌داند. در اين شرايط عبارت «خلع سلاح هسته‌اي شبه جزيره كره» يك عبارت مناقشه برانگيز خواهد بود، چرا كه واشنگتن ادعا مي‌كند استمرار حمايت از طريق چتر هسته‌اي يا استقرار سلاح‌هاي هسته‌اي تاكتيكي و استراتژيكش در خاك كره جنوبي، منافي خلع سلاح هسته‌اي نيست. در برابر كره شمالي چنين موضوعي را نقض عبارت «خلع سلاح هسته‌اي شبه جزيره كره» مي‌داند. هنوز مشخص نيست تا چه اندازه ميان دولت امريكا و دولت كره شمالي، در مورد اين موضوع گفت‌وگو انجام شده‌باشد. آخرين متغير، خواست و انگيزه سئول و گمانه‌زني در مورد تمايل سئول به حفظ سلاح‌هاي هسته‌اي كره شمالي است. به لحاظ سياسي، محافظه‌كاران در كره جنوبي، آرمان نهايي خود را وحدت ميان دو كره مي‌دانند؛ در چنين شرايطي گروهي از سياستمداران كره جنوبي ممكن است تصور كنند كه خلع سلاح كامل و غيرقابل بازگشت كره شمالي، نهايتا باعث تضعيف كشور واحد كره خواهد شد، چرا كه بعد از وحدت دو كره اين سلاح‌ها مي‌تواند نقش مهمي در قدرت جهاني كره متحد داشته‌باشد. با توجه به تعدد متغيرها و حساسيت مباحثي كه در خلع سلاح شبه جزيره كره نقش بازي مي‌كنند، به گمان من بايد بسيار با احتياط با بيانيه ديروز رهبران كره شمالي و امريكا برخورد كرد و نبايد شتابزده به انتظارها در مورد خلع سلاح هسته‌اي دامن زد. نهايتا آنچه تعيين‌كننده خواهد بود، مذاكره در مورد جزييات عملي و حقوقي مسير خلع سلاح است.

رحمان قهرمان پور، کارشناس