پوپوليسم مردم را راضي و منابع را تلف مي كند

    اگر بخواهم كل سيره امام موسي صدر را در يك واژه خلاصه كنم، مي گويم ايشان دنبال تغيير بود. او براي تغيير از سخنراني صرف استفاده نمي كرد بلكه ساختار مي ساخت و مي كوشيد عمل كند. در حالي كه پوپوليست ها به تغيير علاقه ندارند و به دنبال بهره برداري از امكانات براي منافع فردي و گروهي خودشان هستند
    پوپوليسم امروز و براي ايرانيان از پس تجربه يي هشت ساله، ديگر واژه يا اصطلاحي ناشناخته و مختص به علم سياست نيست كه در بررسي تاريخي تجربه هاي ديگر جاهاي دنيا با آن مواجه شده باشند. نخستين بار پيش از انتخابات 84 بود كه اين اصطلاح به طور گسترده در رسانه ها و مطبوعات در بيان روشنفكران و پژوهشگران در توصيف شكلي از سياست ورزي كه با شعارهاي عوامانه مي خواست در انتخابات شركت كند، به كار رفت. ايشان در آن نوشته ها و گفتارها خلق را از فرارسيدن پوپوليسم انذار مي دادند و پيامدهاي ناگوار آن را بر مي شمردند، اما نتيجه آن شد كه ديديم. كار از كار گذشت. به خاطر دارم در دي ماه 85 در دانشكده علوم اجتماعي دانشگاه تهران همايشي از سوي بسيج دانشجويي با عنوان «پوپوليسم: عوام گرايي با مردم باوري» برگزار شد كه در آن جامعه شناساني چون يوسف اباذري، حميدرضا جلايي پور، حسين كچوئيان، شجاعي زند و ابراهيم فياض درباره اين مفهوم سخن گفتند. با وجود پوشش رسانه يي آن نشست باز كمتر به نظر مي رسيد كه درك و دريافت جامعه از اصطلاح پوپوليسم روشن و دقيق شده باشد. به تعبير دقيق تر گويي بايد جامعه هشت سال پوپوليسم و شيوه هاي آن در سياست ورزي و اداره اقتصاد و مديريت جامعه را تجربه مي كرد تا مي فهميد كه چه معنا و مفهومي دارد و سياست پوپوليستي چه تاثيري در زندگي روزمره اش خواهد گذاشت. به همين خاطر وقتي دكتر محمود سريع القلم استاد نام آشناي روابط بين الملل دانشگاه شهيد بهشتي عصر سه شنبه 19 آذرماه سال 1392 در موسسه فرهنگي امام موسي صدر درباره پوپوليسم سخن مي راند، تقريبا تمام مخاطبان مي دانستند كه مراد او چيست و به چه نحو سياست ورزي هايي اشاره مي كند. در واقع از فحواي سخنان دكتر سريع القلم چنين بر مي آمد كه او با محور قرار دادن سيره و انديشه هاي امام موسي صدر مي كوشد به نقد پوپوليسم بپردازد و با نشان دادن الگويي كه اين شخصيت كوشيد در زندگي كوتاه خود به نمايش بگذارد، در برابر روش و منشي كه پوپوليست هاي امروز جامعه ما به آنها عمل كردند، موضع گيري كند. ضمن آنكه نبايد فراموش كرد كه نقد دكتر سريع القلم تنها متوجه سياستمداران نبود و چنان كه مشخصه ديگر آثار ايشان است، همه جا به خصايل و خلق و خوهاي فرهنگي ايرانيان نيز اشاره داشت و مي كوشيد با ارائه مثال هايي به نقد فرهنگ سياسي ايرانيان بپردازد.
    
    متديني كه با جهان تعامل داشت
    البته دكتر سريع القلم كه پيش از اين نيز كتابي درباره امام موسي صدر نگاشته، در اين نشست قرار بود درباره «پوپوليسم ستيزي امام موسي صدر» سخنراني كند. او خود درباره علت توجه به شخصيت امام موسي صدر گفت: «ما دانشجويان علم سياست در طول كار خودمان موظف هستيم كه درباره يك شخصيت بزرگ كار كنيم، من به واسطه تحولات ايران بعد از انقلاب اسلامي به دنبال فردي مي گشتم كه ضمن آنكه متدين هست، با نظام بين الملل در ستيز نباشد و از آن به تناسب ظرفيت هاي جامعه استفاده كند. امام موسي صدر فردي بود با درجه اجتهاد، اما در عين حال با افرادي از شيعه و سني و مسيحي و سران كشورهاي عربي و رييس كارخانه هاي آلمان و سران اتحاد شوروي تعامل داشت. اينكه فردي خودش را از مدارهاي اثرگذاري منزوي نكند، ايده آل است.»
    
    پوپوليسم به مثابه يك مزاج فكري
    دكتر سريع القلم كه در آثارش مي كوشد فرهنگ سياسي ايرانيان را بازنمايي و مورد واكاوي قرار دهد، انتخاب وجه پوپوليسم ستيزي در شخصيت امام موسي صدر را مرتبط با لايه مسلط در انديشه و عمل ايراني خواند. او گفت واژه پوپوليسم كه از اصطلاح «پوپولاس» به معناي مردم ساخته شده، در امريكاي لاتين متولد شده است. او اين واژه را در برابر خردگرايي و عقلانيت و نخبه گرايي و تخصص گرايي خواند و گفت: پوپوليسم يك نوع مزاج است، يعني تصميم گيري بر اساس اموري كه در گذشته و آينده نزديك رخ داده است. پوپوليسم نه با گذشته و نه با آينده كاري دارد. پوپوليسم با استدلال و مطالعه كاري ندارد بلكه نوعي عوام فريبي براي راضي كردن مردم جامعه براي چند روز آينده است. پوپوليسم كه در امريكاي لاتين شكل گرفت، ارتباط تنگاتنگي با ديكتاتوري داشت، به طوري كه در آن منطقه براي آنكه رهبران سياسي اقتدارگرا بتوانند حمايت عامه مردم را داشته باشند، به پوپوليسم روي آوردند. پوپوليسم يك حس زمانه و خواسته و روحيه مقطعي و كوتاه مدت است. معمولاپوپوليسم بي ثباتي به همراه دارد. سياستمدار پوپوليست مردم را در يك فضاي محدود مكاني و زماني و فلسفي محصور مي كند تا بتواند اهداف خود و گروه مورد علاقه اش را پيش ببرد. ما تجربه پوپوليسم را در آلمان نازي ديده ايم. در اين كشور ديديم كه سياستمداران چگونه توانستند چنان مسائل را اغراق شده به مردم بنمايانند كه بتوانند روح ايشان را تسخير كنند و قوه استدلالي آنها را به تعطيلي بكشانند. بنابراين پوپوليسم براي دنياي پيچيده امروز يك جريان فكري و سياسي بسيار خطرناكي است و مي تواند مردم يك كشور را در يك دوره كوتاهي راضي نگه دارد، اما آينده ايشان را تخريب كند و باعث شود كه از پيش بيني هاي منطقي فاصله بگيرند و وارد فضاهايي بازگشت ناپذير شوند.
    
    ريشه هاي پوپوليسم در روحيه ايراني
    سريع القلم پس از بيان اين چارچوب نظري از مفهوم پوپوليسم اما به اين امر پرداخت كه چرا مدعي است كه در روحيه ايراني يك لايه خفته و بعضا فعال پوپوليستي داريم و به همين خاطر تحت تاثير پوپوليسم قرار مي گيريم. او گفت كه پوپوليسم در ايران دو ريشه تاريخي دارد: نخست فقر اقتصادي و دوم فقر فرهنگي و فكري. اگر سوابق كمونيست هاي ايران در 80 سال گذشته را مطالعه كنيد درمي يابيد كه بسياري از آنها از خانواده هاي فقير و مناطق دور افتاده كشور و با نارضايتي از اوضاع اجتماعي برآمده اند و در فضايي كه خلاهاي فراواني وجود دارد، به سراغ كمونيسم رفته اند. به همين خاطر است كه كمونيسم در ايران با مثلاكمونيسم در لهستان قابل مقايسه نيست. در لهستان از كمونيسم تشكل هاي اجتماعي به وجود آمد و با ملي گرايي لهستاني مختلط شد و در نهايت وقتي كه شرايط مهيا شد به موفقيت لهستاني ها براي ايجاد جامعه دموكراتيك انجاميد. اما در ايران كمونيسم با پوپوليسم همراه شد زيرا ما در ايران همواره دغدغه توزيع نابرابر داشتيم. در طول تاريخ امپراتوري ايراني به دليل حاكميت ظلم و ستم و سركوب اقوام و جامعه هميشه با مشكل توزيع امكانات و درآمدها مواجه بوديم. علت اينكه ما ايرانيان به واژه عدالت علاقه منديم، هم يك بعد واقعي و هم يك بعد رواني دارد و به دليل ظلمي است كه در بسترهاي تاريخ اين كشور حضور داشته است. به همين دليل كمونيسم براي كمونيست هاي ايراني يك چارچوب فلسفي نشد، بلكه بستري براي مبارزه با نظم و وضع موجود و علاقه به بومي كردن امكانات كشور و فاصله گرفتن از نظم بين الملل شد. در نتيجه مبارزه با امپرياليسم از نوع كمونيسم در كنار لايه هاي پوپوليستي چپ ايراني همراه شد و در نتيجه نگاه هاي منطقي سوسياليست ها نتوانست اجرا شود و جريان كمونيستي با سبك و سياق احساساتي ايراني ادامه پيدا كرد. اما منبع دوم يعني فقر فرهنگي به مشكل ايرانيان در تعامل با يكديگر بازمي گردد. من در كتاب «اقتدارگرايي در عصر قاجار» به اين نتيجه رسيدم كه مشكل ما ايرانيان اين نيست كه افكار متفاوت داريم. براي كشوري كه قدمت طولاني دارد، پذيرش افكار متفاوت دشوار نيست. اما مساله اصلي شخص محوري است كه ناشي از انعكاس تاريخ استبدادي و شاهنشاهي در روحيه ايرانيان است و ريشه خلقي و شخصيتي دارد. به همين دليل است كه ايرانيان نمي توانند با يكديگر تعامل يابند. در حالي كه در كشوري مثل چين مردم به راحتي با يكديگر تعامل دارند و در نهايت بر اساس يك هرم حزبي يا خانوادگي يا اجتماعي به يك نظر متمايل مي شوند و بر اساس آن عمل مي كنند. اما در فرهنگ ايرانيان به محض اينكه با هم اختلاف فكري مي يابيم از هم جدا مي شويم. به همين دليل تاريخ انشعاب در ميان هر آنچه تحزب در ايران بوده، بسيار جدي است.
    
    امام موسي صدر در برابر پوپوليسم
    اما چرا دكتر سريع القلم معتقد است كه امام موسي صدر با پوپوليسم در ستيز بود؟ او در مقام پاسخ به اين پرسش گفت: امام موسي صدر 16 سال فكري، تربيتي، عقيدتي و اجتماعي كرد و اين نشان دهنده يك منظومه فكري است. در جامعه ما هزاران ايراني داريم كه ظاهر ديني دارند، اما عملكردشان نشان مي دهد كه در باطن ضد دين هستند. در حالي كه عملكرد امام موسي صدر نشان مي دهد كه براي باورها و اعتقادات وقت گذاشت. او نه تنها يك نظم فكري داشت، بلكه يك برنامه عملي نيز داشت و به دنبال كادرسازي و تربيت گروه براي اجراي اهدافش داشت. اگر اين را با تحولات امروز جامعه ما مقايسه كنيد، متوجه منظورم مي شويد. خلاف پوپوليسم مشورت كردن، مبارزه با خودخواهي، تبادل فكر و با استدلال كار كردن است. اگر زندگي امام موسي صدر را مطالعه كنيد، در مي يابيد كه ايشان با تلاشي مداوم مرتب در ميان افراد و گروه ها حضور مي يافت تا موضوعي را به اجماع برسانند. در طول زندگي عملي ايشان از بروز چند صد بحران در لبنان جلوگيري به عمل آمد. اين به خاطر روح و روان اجماعي ايشان بود. اين درست برخلاف پوپوليسم است. زيرا پوپوليسم مكانيسمي است كه از مغز يك نفر نشات مي گيرد و در ديگران حكمران حكم زورگويانه اعمال مي كند. اين در حالي است كه امام موسي صدر درباره مخالفانش مي گويد كه من تحمل نمي كنم كه خاري در چشم مخالفانم باشد. ايشان در عمل نيز اعتقادش را به اين سخن نشان مي داد. در علوم انساني كساني بهتر عمل مي كنند كه از انسان مستقل از جغرافيا، نظام فكري، تاريخ و ويژگي هاي يك ساختار فهم عميق تري داشته باشند. امام موسي صدر چنين درك عميقي داشت و مخالفانش را مي فهميد. اينكه فردي بفهمد چرا انسان طغيان مي كند، راستگو نيست، خودمحور است، نشان مي دهد كه درك عميقي از علوم انساني داشت. يكي ديگر از ويژگي هاي ايشان انصاف است. انصاف به تعبير دكتر صديقي كالايي كمياب است و خصلتي است كه در ميان ايرانيان بسيار ضعيف است. انصاف به اين معناست كه وجوه گوناگون يك موضوع يا فرد را با يكديگر ببينيم. سياه و سفيد بودن ذهن ما ايرانيان سبب شده كه شناخت ما از پديده ها بسيار ناقص است. اين ايراد بزرگي است كه بايد از جامعه شناسي و روانشناسي و انسان شناسي مدد بگيريم و آن را در خود رفع كنيم. امام موسي صدر توانسته بود اين نقيصه را در خود رفع كند. ايشان با منتقدان و مخالفان خودش با سعه صدر رفتار مي كرد. من هر چه گشته ام در عالم دين و دينداري كسي را با اين جامعيت نيافتم كه اينقدر ابعاد مختلف ديني در شخصيتش تبلور يافته باشد. ايشان در لابه لاي يك بحران بزرگ از مشكل اقتصادي يك خانواده نيز غافل نمي شد. تشكيل حركت محرومين يكي از ويژگي هاي غيرايراني و غيرخاورميانه يي است، كه نشان دهنده گرايش اومانيستي در شخصيت ايشان است.
    پوپوليسم ضد قاعده است. در حالي كه امام موسي صدر نشان مي داد كه نگاه دراز مدت به مسائل دارد. ايشان وقتي وارد لبنان شد، وارد كار نظامي نشد، بلكه سال ها به دنبال بنيان هاي اجتماعي بود و مي كوشيد افراد را از يك نظام سنتي، ديني بيرون آورد و به يك نظام اعتقادي وارد سازد و سپس كارهاي سياسي و نظامي صورت دارد. يكي ديگر از ويژگي هاي پوپوليسم آن است كه يك رهبر پوپوليست با اشتباهات مردم همراه مي شود تا اهداف خودش را در قالب اين سخنان تعريف كند. در حالي كه در داستان بستني فروش مسيحي در لبنان شاهديم كه امام موسي صدر با مردم همراه نمي شود و نمي گويد كه چون اين مرد مسيحي است، از او بستني نمي خريم. او پوپوليستي عمل نمي كند. بلكه مي كوشد عده زيادي را جمع مي كند و به بستني فروشي مي برد تا فكر و روش غلط مردم را با روش خودش اصلاح كند.
    
    نقد حال: صدا و سيما اصالتا يك نهاد پوپوليستي است
    در سخنان سريع القلم در توصيف پوپوليسم اشاره هاي آشكاري به تجربه اخير ايرانيان بود. او گفت كه پوپوليسم يعني اينكه مردم پول اندكي بگيرند و براي يك ماه راضي باشند. افراد پوپوليستي با اين كار امتياز سياسي مي گيرند و هيچ كس هم نمي پرسد كه آيا اين كار منطقي است يا خير. يعني به جاي اصلاح فضاي كسب و كار و نظام مالياتي و برقراري روابط معقول بين المللي به آنچه مردم به اشتباه به آن علاقه مندند، تن مي دهد. نتيجه هم مصايب فراواني براي جامعه است. در كشورهاي پيشرفته تربيت عقلي افراد از كودكي صورت مي گيرد. آنها حتي از نحوه چينش كودكان در كلاس ها تعامل را به بچه ها ياد مي دهند. در حالي كه در نظام آموزشي ما تنها به دانش آموزان و دانشجويان حفظ كردن محفوظات را ياد مي دهند. ما ياد نگرفته ايم كه سوال كنيم. به همين خاطر است كه در شرايط فعلي مطمئن هستم كه وضع سياست خارجي ما بهتر مي شود، درآمد نفتي ما با اهتمامي كه صورت مي گيرد، بيشتر مي شود و وضع اقتصادي ما بهبود مي يابد. اما مشكل فرهنگي مان حل نمي شود. ما تربيت نمي شويم كه به كشور تعلق داريم. تربيت عقلي در خانواده و مدرسه بسياري ضعيف است. در نتيجه ما احساسي، غريزي و پوپوليستي تربيت مي شويم. صدا و سيماي ما هم متاسفانه به اين جريان كمك مي كند. از يك لبوفروش يا راننده تاكسي كه تمام روز را سرگرم حل مشكلات معيشتي اش است، درباره جريان هسته يي نظرخواهي مي كند. بنابراين صدا و سيما اصالتا يك نهاد پوپوليستي است و به جلوگيري از رشد عقلي و استدلالي جامعه كمك مي كند البته بايد ميان عقل و هوش تمايز گذاشت. ايرانيان در زمينه هوش تحصيلي از بهترين هاي دنيا هستند اما در عقل اجتماعي بسيار ضعيفند. هوش اجتماعي ما ايرانيان پوپوليستي است. وقتي دو نفر تصادف مي كنند، همه دور آن ماشين ها جمع مي شويم و قضاوت هاي كارشناسي هم مي كنيم! هوش اجتماعي يعني دريافتن اين موضوع كه يك نفر كجا حق اظهارنظر دارد و مي تواند وارد شود.
    
    فاصله فكر و عمل در ميان ايرانيان بسيار زياد است
    رابطه نظر و عمل يكي ديگر از موضوعاتي بود كه دكتر سريع القلم به آن پرداخت و به عنوان يكي از معضلات خلق و خوي ايراني برشمرد. او گفت يكي از برجسته ترين ويژگي هاي امام موسي صدر آن است كه فاصله عمل و فكر در ايشان بسيار كم است. وقتي عملكرد ايشان را بررسي مي كنيم، شاهد توازن و تناسب ميان اين عملكرد ايشان و باورهاي ديني و اعتقادي هستيم. فاصله فكر و عمل در ميان ايرانيان بسيار زياد است در حالي كه اگر بخواهم كل سيره امام موسي صدر را در يك واژه خلاصه كنم، مي گويم ايشان دنبال تغيير بود. او براي تغيير از سخنراني صرف استفاده نمي كرد بلكه ساختار مي ساخت و مي كوشيد عمل كند. در حالي كه پوپوليست ها به تغيير علاقه ندارند و به دنبال بهره برداري از امكانات براي منافع فردي و گروهي خودشان هستند. اگر در دو قرن اخير به دنبال مصلحان ديني بگرديم، افراد معدودي را مي يابيم كه ضمن آنكه متدين بودند، عملكردشان نيز به دين نزديك بوده است و از خود يك الگوي صحيح به جاي گذاردند. امام موسي صدر الگوي عقلانيت عرفي و ديني است. امام موسي صدر مي توانست پوپوليست باشد و در جنوب لبنان مسكن مهر راه بيندازد و همه را به طور موقتي راضي كند. اما ايشان به طور بنيادي عمل مي كرد و سفرهاي زيادي به آفريقا و ساير كشورهاي اسلامي مي كرد تا از ايشان براي پروژه ها بهره بگيرد. يكي ديگر از ويژگي هاي پوپوليسم، نپذيرفتن تفاوت هاست. پوپوليسم همه را يكسان مي انگارد و انسان ها را در يك چارچوب مشترك مي بيند. در حالي كه در عملكرد امام موسي صدر شاهديم كه هر فرد و گروه و طايفه يي جايگاه خاص خودش را دارد. ايشان روش هاي متفاوت با افراد متفاوت داشت. در حالي كه پوپوليست ها به دنبال يكسان سازي و يك شكل سازي هستند. پوپوليست ها به دنبال تعميم دادن هستند.
    
    مرز ميان پوپوليسم و احترام به مردم
    سريع القلم در پايان سخنراني البته ميان پوپوليسم و احترام به مردم تفاوت قايل شد و گفت: امام موسي صدر به فكر مردم بود، براي مردم احترام قايل بود و براي مشكلات ايشان برنامه ريزي مي كرد و گره هاي زندگي بسياري را باز مي كرد، به جاهاي مختلف براي دستيابي به منابع سفر مي كرد اما وقتي به حوزه فكر و برنامه ريزي مي رسيد، با بهترين ها مشورت مي كرد. اين مرز ميان پوپوليسم و احترام به مردم است. كساني كه نزديك ايشان بودند، مي گويند كه براي هر تصميمي با افراد زيادي مشورت مي كرد. در حالي كه پوپوليست ها با دانشگاه و متن و نخبگان فكري و نظر كارشناسي كاري ندارند. من معتقدم كه تفكر ديني اصالتا ضد پوپوليسم است. پوپوليسم نشات گرفته از سنت هاي استبدادي انباشته شده در تاريخ ايران است. پوپوليسم و بي توجهي به خرد و فكر و برنامه ريزي و آينده نگري موجب مي شود كه آينده را از دست بدهيم و از گذشته درس هاي لازم را نگيريم. پوپوليسم چارچوب هاي منطقي تصميم گيري را مختل مي سازد و مردم را براي كوتاه مدت راضي و منابع را تلف مي كند. بنابراين وقتي مجموعه يي از عملكردها و سخنراني هاي امام موسي صدر را در دوره خودش يعني دهه 1330 خورشيدي در كشورهاي عربي آن زمان بررسي مي كنيم، درمي يابيم كه جهان را به خوبي مي فهمد و برنامه ريزي مي كند و به دنبال اهداف خودش حركت مي كند. اين وجوه شخصيتي امام موسي صدر براي من كه جهان جديد را تجربه كرده ام، بسيار جالب توجه بوده است.

محسن آزموده

منبع:اعتماد

mahmood sariolghalam