كتابت قرآن، ميراث جاودان

ماه نزول پر بركت قرآن و كلام جاودانه خداوند براي بشريت را پشت سر گذاشتيم. بيش از ١٤ قرن است كه اين كلام الهي با بشر از راه رستگاري و نجات سخن مي‌گويد و پس از گذشت ساليان بي‌هيچ تغييري به ما رسيده است و جان‌هاي شيفتگان و تشنگان حقيقت را زنده مي‌كند.

شيفتگان بسياري كه در پرتو قرآن درهاي معرفت را به روي خود گشوده‌اند و راه حقيقت را به جامعه نشان داده‌اند. بنابر اين حفاظت از اين بزرگ‌ترين ميراث الهي نزد بشر چه در انتقال فهم صحيح از قرآن و چه در حفاظت از متن آن رسالت بزرگي است. در تاريخ اسلام، عالمين و حافظين قرآني قرآن‌هاي دست‌نويس بسياري نگاشته‌اند و نه صرفا به عنوان نوعي كتابت و حفاظت، بلكه به مثابه نوعي مراقبه و سلوك معنوي، سال‌ها عمر خويش را بر سر آن گذاشته‌اند و مصداق لايمسه الا المطهرون بوده‌اند. سازمان اسناد و كتابخانه ملي ايران به عنوان نهاد مرجع گردآوري و حفاظت از آثار خطي و چاپي ايران يكي از مهم‌ترين پايگاه‌هاي حفظ اين ميراث گرانقدر است. به راستي چرا امروز هنوز هم به حفظ نسخه‌هاي خطي قرآن نيازمنديم؟ قرآن‌هاي خطي، دست كم از دولحاظ، ارزش بسياري دارند. وجه نخست، اهميت هنري-‌تاريخي اين آثار است، قرآن كريم نقش مهمي در شكل‌گيري هنر اسلامي و به ويژه هنر كتاب آرايي در ايران داشته است و كتابت قرآن منبع الهام هنر خوشنويسي و تذهيب است و از اين رو نسخه‌هاي خطي قرآن جزو بي‌نظير‌ترين آثار هنري دوران اسلامي به شمار مي‌آيند و به مانند هر اثر هنري ديگر، بخشي از تاريخ هنر و گوياي سير تاريخي هنر ايرانند و مي‌توانند حلقه‌هاي مفقوده تاريخ هنر را رمز گشايي كنند. وجه پر اهميت‌تر و اساسي‌تر قرآن‌هاي خطي، همان رسالتي است كه كاتبان قرآن بر دوش داشته‌اند، يعني اثبات اصالت قرآن.

قرآن بنابر وعده الهي، از دستبردهاي تاريخي مبراست (انا له لحافظون) اما در طول تاريخ اسلام بارها شائبه تحريف قرآن مطرح شده است و امروز تنها به واسطه تلاش‌هاي علمي نسخه‌شناسان و كشف نسخه‌هايي از سده‌هاي آغازين اسلام، مي‌توان اثبات كرد كه در قرآن كلمه‌اي تغيير نكرده است و فقط رسم‌الخط بوده است كه در بستر زمان تغييراتي به خود ديده است. بنابراين قرآن‌هاي خطي هم از حيث تاريخ كتابت و اثبات اصالت قرآن و هم در بررسي علوم قرآني حائز اهميت‌‌اند. گنجينه نسخ خطي قرآني كتابخانه ملي ايران، پژوهشگران بسياري را از سراسر دنيا با انگيزه‌هاي ديني، پژوهشي و هنري به اينجا كشيده است. در اين گنجينه آثار فاخري وجود دارند، براي مثال قرآن هشت ضلعي كه در سال گذشته به مجموعه كتابخانه ملي اضافه شد، به مانند يك تابلوي هنري است و در دوران فترت ميان استيلاي مغول تا آغاز حكومت صفوي (رمضان ٧٨٤ ق.) توسط يكي از حافظين قرآن نگاشته شده است؛ اين قرآن قديمي‌ترين قرآن هشت ضلعي تا بدين حد كوچك در دنياست كه قطر آن تنها ٣/٢ سانتي‌متر است و با اين وجود به نقوش مرصّع و مذّهب آراسته شده و آيات در آن به خوبي از يكديگر متمايز‌ند. كوچكي و زيبايي هنري اين اثر، با وجود دشواري‌هاي بسيار در صنع آن، گوياي عشق وافر كاتب به كلام الهي است. در گذشته نيز نسخه‌هاي بسيار منحصر به فردي در كتابخانه ملي خريداري شده است؛ قرآن قزويني يكي از بارزترين اين نسخه‌هاست. اين قرآن كه در دوران قاجار (١٢١٩ق) نگاشته شده، برجستگي خاصي از حيث كتابت و صفحه آرايي دارد و تنها قرآن دنياست كه به تعداد هر دو صفحه يك طرح تذهيب متفاوت در آن خلق شده است و بدين سبب يك اثر برجسته هنري به شمار مي‌رود. سازمان اسناد و كتابخانه ملي در حال حاضر، چاپ نسخه‌اي از اين قرآن را در دستور كار دارد و كمك يكي از علاقه‌مندان به ميراث ايراني‌- اسلامي و از برجسته‌ترين كلكسيونرهاي نسخ خطي ايراني، به زودي در آلمان به چاپ خواهد رسيد. قديمي‌ترين قرآن‌هاي مجموعه خطي كتابخانه ملي، چندين برگ قرآن به خط كوفي است كه در قرن سوم روي پوست نگاشته شده و اهميت ديني آنها به دليل قدمت‌شان براي قرآن‌پژوهان بسيار زياد است. سازمان اسناد و كتابخانه ملي ايران در سال‌هاي اخير توجه ويژه‌اي به گردآوري انواع نسخ و به ويژه نسخ قرآن و تفسير با توجه به استانداردهاي حرفه‌اي مرمت و نگهداري داشته است و ان‌شاء‌الله به زودي قرآن‌هاي منحصر به فرد و كم‌نظير ديگري را نيز خريداري خواهد كرد. اميدواريم اين اقدامات مورد توجه پژوهشگران و قرآن‌پژوهان داخلي و خارجي قرار گرفته، تا ارزش اين سرمايه‌هاي ديني و ملي دو چندان شود.

اشرف بروجردی، رئیس کتابخانه ملی

برچسب ها: کتابت قرآن میراث جاودان خط کوفی دین