جامعه «ضد تشکل» دربحران‌ها، فاقد آمادگی است

تدبیر24»بروز حوادث طبیعی اگرچه امری طبیعی در تمامی دنیاست اما در عین‌حال، آماده نبودن جوامع در برابر حوادث طبیعی که عموما به بحران می‌انجامد، ناشی از آسیب‌هایی است که به جامعه مدنی وارد آمده است.  شکاف جامعه روشنفکری از عموم مردم و نشناختن واقعیت‌ها و مسائل جامعه توسط روشنفکران، پرداختن به نقدهای دور و خودداری از موشکافی مسائل به‌روز و نقدهای نزدیک که منطبق بر واقعیت زندگی مردم است عموما جامعه را به سوء‌ظن شدید سوق می‌دهد. در چنین حالتی به گفته جامعه‌شناسان توهم عدالت شکل می‌گیرد و در توهم عدالت، امیدها و تلاش‌ها برای سازندگی از بین می‌روند. برخی از جامعه‌شناسان اظهار می‌کنند که در جامعه‌ای که تشکل‌هراسی وجود دارد جامعه برای مقابله با بحران متشکل نمی‌شود و در چنین حالتی دولت‌های قیم‌مآب تصور می‌کنند که باید خود به تنهایی در بحران‌ها دست به کار شوند و امدادرسانی کنند، به همراه سیلاب ویرانگر، سیل حضور در مناطق سیل‌زده شدت می‌گیرد و همین‌هاست که جامعه رانتی را ایجاد می‌کند. توهم عدالت، گاهی نیز به اینجا ختم می‌شود که در مناطق سیل‌زده، عده‌ای اعلام می‌کنند مقام بالایی برای امدادرسانی حضور ندارد و درعین حال، وسایل امدادی که برای آسیب‌دیدگان در نظر گرفته می‌شود سر از بازارهایی درمی‌آورد که قلب آسیب‌دیدگان را به درد می‌آورد.

کمال اطهاری جامعه‌شناس در همین ارتباط به «آرمان» گفته است: موج سواری بر مصائب و مشکلات مردم در رخدادهای طبیعی همچون سیل نتیجه فروپاشی اخلاق است. جامعه‌ای که در آن دولت توسعه کاملا به کنار رفته و دولتی رانتی ایجاد شود نمی‌تواند امر توسعه را پیش ببرد، دولتی است که همواره بر پایه انحصارات سیاسی و اقتصادی حاکم بر رانت عمل می‌کند. این جامعه شناس حاکمیت نظام رانتی را به فروش تراکم در تهران و سایر کلانشهرها نسبت می‌دهد و می‌افزاید: معتقدم از زمانی‌که فروش تراکم در تهران و سپس سایر شهرها رواج یافت از همان زمان دولت توسعه به دولت قانون فروش و رانتی مبدل شد.

حاکمیت دولت توسعه در دهه اول انقلاب

اطهاری دهه اول انقلاب اسلامی را دهه‌ای عنوان می‌کند که در آن دولت توسعه حاکم بوده است و دو دهه اخیر را دهه‌هایی برمی شمارد که دولت توسعه به دولت رانتی مبدل شد. وی توضیح می‌دهد: در بحث کشاورزی رانت‌جویی به جنگل تراشی، بهره‌برداری بیش از حد از منابع آب‌های زیرزمینی و به تاراج منابع طبیعی انجامید. همانطور که دولت و انحصارات سیاسی و اقتصادی تاراج نفت را انجام می‌داد، در شهرها نیز شهرداری‌ها با عنوان ارایه خدمت به مردم، قانون فروشی می‌کردند. این جامعه‌شناس تاکید می‌کند: مشکلات از زمانی شدت گرفت که تولید رانت تحت‌عنوان خدمت به مردم شناخته شد. وقتی چنین شیوه‌ای حاکم می‌شود نتیجه‌اش می‌شود سیل گلستان، مازندران و 24 استان درگیر که در خوزستان به اوج خود می‌رسد. اطهاری می‌گوید: وقتی آبخیزداری انجام نمی‌شود، چاه‌های غیرمجاز متعدد ایجاد می‌شوند و مسائلی از این قبیل موضوعات رواج می‌یابد. نتیجه از یک سو به از بین رفتن زمین‌های کشاورزی در دورترین نقاط کشور می‌انجامد و از سوی دیگر نتیجه اش این می‌شود که در سرزمین خشکی همچون ایران از بین بردن قنات‌ها و ایجاد چاه‌های عمیق همراه با سدسازی‌هایی که برخی از آنها غیرکارشناسی هم ایجاد شده‌اند، به اوج خود می‌رسند. به گفته وی، آبی که همه جا موجب آبادانی است در ایران به‌دلیل ناکارآمدی سبب ویرانی شده است.

جامعه دچار سوء‌ظن نهادینه شده است

این جامعه‌شناس در بیان دلایل چرایی مقاومت عده‌ای از هموطنان در خطر سیل برای ترک مناطق در خطر از منظر جامعه‌شناسی، توضیح می‌دهد: جامعه دچار سوء ظن نهادینه شده است و این سوء ظن نهادینه ناشی از رانتی شدن، قانون‌فروشی و غیره است. وقتی قانون به فروش می‌رود بدین معناست که میثاق اجتماعی به فروش رفته است و بدین ترتیب جامعه را به سوء ظن نهادینه دچار می‌کند و به گفته سیاسیون با تکیه بر دانش اقتصاد سیاسی در چنین حالتی توهم عدالت ایجاد می‌شود. اطهاری می‌گوید: وقتی قانون‌فروشی رواج می‌باید، کسی که چاه غیرمجاز می‌زند عدالت را در بهره‌برداری بیشتر می‌بیند. همچنین فردی که جنگل را برای ایجاد زمین کشاورزی می‌فروشد و یا کسی که مرتع را می‌فروشد تا با سند جعلی به ویلاسازی اقدام می‌کند، عمل ناصحیح خود را توهم عدالت می‌پندارد. وی معتقد است: همه عوامل فوق دست در دست هم دادند و سیلاب اخیر را شکل دادند. شاهدیم که برخی از دست‌اندرکاران تلاش می‌کنند تا به نحو دیگری عمل کنند و متاسفانه برخی دیگر نیز می‌کوشند تا بر موج بحران‌ها سوار شده و از آن به نفع خود بهره‌برداری کنند و هم اینها ناشی از سوء ظن نهادینه است. آثار این رفتارهای ناصحیح را در انتخاب ها، در فرآیند نقد شاهد هستیم و می‌بینیم که در نظارت هیچگونه نقشی قائل نیستند و ناظران حضوری موثر ندارند. اطهاری با تاکید بر قرار نداشتن جامعه بر مدار توسعه در همه زمینه ها، یادآور می‌شود: شواهد حاکی از این مطلب است که تاکنون عملکرد قالب در جامعه ایران رانت جویی بوده است و عملکرد بر پایه اصول دولت توسعه نبوده است. بدین معنا شاهدیم که حقوق‌ها به موقع پرداخت نمی‌شوند و خدمات کافی نیستند. این جامعه‌شناس با اشاره به اینکه سابقا خسارات میلیاردتومانی بوده و هم‌اکنون به میلیاردیورویی تبدیل شده‌اند، می‌گوید: مقاومت در برابر ماندن در مسیر سیل از سوی برخی از هموطنان در خوزستان و سایر مناطق واکنشی به اقدامات نادرست در جامعه است. معتقدم اگر وضعیت به همینگونه ادامه یابد به جریان نابوده‌کننده و فروپاشنده مبدل خواهد شد و متاسفانه این رویکرد‌ها عکسل‌العملی نیستند که در آنها شاهد سازندگی و بالندگی باشیم. وی می‌افزاید: این قبیل مسائل هم از این نشات می‌گیرد که عموما سیاسیون و نقادان هیچگاه موضوعات اینگونه را از قبیل تراکم فروشی و یا تاکید بر روش‌های آبخیزداری را در شأن خود برای طرح و بررسی نمی‌دانند. به‌نظر می‌رسد که سیاسیون و نقادان عموما علاقمندند تا به موضوعات استبداد آسیایی بپردازند و یا به وال استریت و نئولیبرالیزم جهانی و از این دست تا روشنفکر بمانند.

تاثیر جامعه روشنفکری در سیاست‌زدگی

اطهاری معتقد است: این یک نوع سیاست زدگی و فلسفه‌زدگی است و جامعه روشنفکری هم متاسفانه سهم بسزایی دارند. در چنین فضایی، متاسفانه مردم نمی‌توانند در مورد مسائلی که با آن روبه‌رو هستند، الگویی برای تصمیم‌گیری و برخورد داشته باشند. زیرا عموما به موضوعات بسیار کلان انتزاعی و نظم دور پرداخته می‌شود. وی توضیح می‌دهد: به‌نظر می‌رسد روشنفکران علاقمندند تا به موضوعات نظم دور بپردازند تا نظم نزدیک. پرداختن به موضوعات نظم دور و نداشتن الگو برای انتظام‌بخشی به زندگی روزمره و واقعی مردم، نتیجه اش مقاومت در برابر تخلیه شهرها می‌شود. به گفته اطهاری، باید رسانه‌ها و مطبوعات ایجاد گفت‌وگوی دو طرفه را بین روشنفکران با جامعه مدنی در دستور کار قرار دهند تا از به حاشیه رفتن جامعه در چنین روندهایی جلوگیری شود. باید توافقی در جامعه مدنی ایجاد شود.

توافق، راه‌حل کاهش شکاف

این جامعه شناس تاکید می‌کند: وقتی جامعه مدنی نتواند در زندگی توافق ایجاد کند، به فروپاشی می‌انجامد. در چنین جامعه‌ای عموما مردم از خود و از دولت ناامید هستند و رسیدن به این مرحله برای یک جامعه به معنای خطر است. وی در بیان راهکارهای برون رفت از این مشکلات، توضیح می‌دهد: باید رسانه‌هایی از این دست گفت‌وگو و گفتمان‌سازی توسعه را با جامعه مدنی در دستور کار قرار دهند. مردم ناکارآمدی را با پوست و گوشت خود در سیل اخیر مشاهده کردند. به همین دلیل باید برای ایجاد توافق قدم برداشت. اطهاری توضیح می‌دهد: حذف رانت و کاهش سوء ظن در جامعه، موجب تاب آوری جامعه خواهد شد. زیرا در جامعه‌ای که رانت بر آن حاکم است، هر شخصی فکر می‌کند خودش رکن اساسی برای اخذ تصمیمات نهایی است. این جامعه شناس امدادرسانی خودجوش در سیل اخیر را از ویژگیهای جامعه مدنی پیشرو برمی‌شمارد و می‌گوید: جامعه مدنی در سایه همکاری و همدلی و همفکری شکل میگیرد. درخواست همیشگی از دولت برای امدادرسانی درخواستی نابجاست. در جامعه مدنی باید راهکارهای پیشگیرانه اتخاذ شوند. اطهاری معتقد است: در جامعه‌ای که تشکل‌هراسی وجود دارد جامعه برای مقابله با بحران متشکل نمی‌شود و در چنین حالتی دولت‌های قیم‌مآب تصور می‌کنند که باید خود به تنهایی در بحران‌ها دست به کار شوند و امدادرسانی کنند، به همراه سیلاب ویرانگر، سیل حضور در مناطق سیل‌زده شدت می‌گیرد و همین‌هاست که جامعه رانتی را ایجاد می‌کند.