فضای مجازی، اخبار جعلی و گسترش بی اعتمادی در جامعه

تدبیر24»سیدضیاءهاشمی عضو هیات علمی دانشگاه تهران در یادداشتی با عنوان«فضای مجازی، اخبار جعلی و گسترش بی اعتمادی در جامعه» نوشت:

گسترش بی حد و مرز فضای مجازی، دنیای رسانه و از جمله خبررسانی را وارد مرحله ای جدید و تازه کرده است. دیگر مانند گذشته، خبر صرفاً از چند رسانه و منبع محدود و خاص به جامعه مخابره نمی شود و انحصار آن تقریباً شکسته شده است. امروزه هر شهروندی از هر نقطه ای از دنیا می تواند اخباری را در فضای مجازی منتشر کند که به سرعت تکثیر شده و در مدت زمانی کم در گستره ای وسیع به دست مخاطبان برسد. در واقع فشردگی زمان و مکان در فضای مجازی خبر را رها و آزاد کرده است.

در چنین دنیایی، کنترل و نظارت بر خبر و در نتیجه راستی آزمایی آن، اگر غیر ممکن نباشد بسیار مشکل به نظر می رسد. به همین خاطر  موضوع شایعه و اخبار جعلی بیش از هر زمانی اهمیت پیدا کرده است. واقعیت این است که ماهیت اخبار جعلی و شایعات با گسترش فضای مجازی بسیار همخوانی دارد.

 اگر پیش از این شایعات به تدریج و به وسیله افراد پخش می شد، فضای مجازی این امکان را به شایعه سازان می دهد که در زمانی کم و حتی به طور همزمان یک خبر جعلی را به گوش هزاران و بلکه میلیون ها انسان دیگر برسانند.  اهمیت فضای مجازی و یا فضای سایبری در حدی است که محققان این استدلال را مطرح کرده اند که موضوع " اخبار جعلی " با ظهور رسانه های آنلاین تکامل یافته است.

اخبار جعلی معمولاً بر روی شخصیت های مشهور و یا رویدادهای بحث انگیز و مهم مانند انتخابات و یا حوادث طبیعی مانند سیلی که اخیراً در کشور تجربه کردیم تمرکز می کنند. چنانچه فرد یا موضوع برای کثیری از مردم مهم نباشد اخبار جعلی محلی از اعراب پیدا نخواهد کرد.

علاوه بر آن دسته  از اخبار جعلی که با هدف طنز و سرگرمی در فضای مجازی انتشار می یابد، فعالیت هایی که در جریان انتشار این نوع خبر صورت می گیرد بسیار هدفمند و با برنامه بوده است و برای آن زیرساخت ها و نرم افزارهای لازم نیز فراهم می شود.

اخبار جعلی می‌تواند با  انگیزه مالی یا ایدئولوژیک و یا هر قصد و نیت دیگری تولید و منتشر شود. اما نکته مهم تر  پیامدهای گسترش این نوع اخبار در جامعه است. شایعه و اخبار جعلی، پدیده ای اجتماعی و چند بعدی بوده و انعکاسی از نگرش ها، عواطف، باورها وارزش های فردی، اجتماعی و اخلاقی است. عوامل موقعیتی و شرایط اجتماعی، یکی از مهمترین عوامل تأثیرگذار بر نگرش به شایعه و اخبار جعلی است. برای مثال کاربرانی که در معرض تئور ی های توطئه قرار دارند گرایش به این دارند که باورهای خود را ادامه دهند. علاوه بر اینکه، این کاربران گرایش به این پیدا می کنند که محتوای تئوری توطئه را بازنشر دهند.

اهمیت تئوری توطئه نشان دهنده ی آن است که اخبار جعلی از یک طرف نیازمند فراهم شدن بسترهای روانی است و از طرف دیگر بر روان مخاطبان نیز اثر می گذارد. بعلاوه، گرایش کاربران جستجوی مطالبی که تأیید کننده افکار و گرایش های پیشین آنهاست نشان می دهد که اخبار جعلی لزوماً تأثیر مشابهی بر مخاطبان ندارد. باورها، ارزش ها و علایق آنها در قبول و بازنشر یک خبر جعلی متغیری تأثیرگذار است.

این ویژگی ها بیانگر اهمیت پیامدهای سیاسی و اجتماعی انتشار اخبار جعلی به ویژه در فضای مجازی است. اخبار جعلی با هدف تضعیف رقبای سیاسی در فضای مجازی به ویژه در دوران انتخابات استانداردهای سنتی گفتمان سیاسی را تضعیف می کند.  

اخبار جعلی به نوعی مبارزه انتخاباتی و سیاسی منفی اشاره دارد. مبارزات انتخاباتی منفی ممکن است مشروعیت کل روند سیاسی را تحت تأثیر قرار دهد. ممکن است مخاطبان از خشونت فعالان سیاسی و نامزدهای انتخاباتی در حق یکدیگر  به این نتیجه برسند که سیاستمداران به طور کلی بی کفایت و غیر قابل اعتماد هستند. علاوه بر این، اخبار جعلی بر این نکته اصرار می ورزند که چهره‌های سیاسی خوب یا بد هستند - معمولا بد - و تقریبا همیشه آنها را به عنوان خود خواهانی نشان می دهند که به جای خدمت به منافع عمومی در پی منافع شخصی خود هستند.

از طرف دیگر، انتشار اخبار جعلی پیامدهای اجتماعی گوناگونی در بر دارد. کمترین اثر این نوع اخبار، حتی اخبار جعلی با هدف طنز و سرگرمی ایجاد ابهام و سردرگمی در جامعه است. بنابر این شایعه و اخبار جعلی از یک طرف ناشی از ابهام و عدم شفافیت در جامعه است و از طرف دیگر می تواند آن را تشدید کند.

در این صورت، کمترین پیامد اخبار جعلی گسترش بی اعتمادی اجتماعی و تضعیف سرمایه‌های اجتماعی است. برای مثال در مواردی مانند سیل و زلزله که آثار و پیامدهای آنی اجتماعی و روانی دارد شایعه ها و اخبار جعلی به سرعت منتشر می شوند. در این حالت اعتماد اجتماعی به نهادهای متولی و مسئول هدف قرار می‌گیرد. قصد و نیت انتشاردهندگان می تواند در عین مشروعیت زدایی از ساختارهای سیاسی و مدیریتی کاهش قابل توجه مشارکت نهادی مردم باشد.