میراث ملی ایرانیان در کش و قوس نابودی

تدبیر24 : تخریب بناهای تاریخی یا خارج شدن آنها از فهرست میراث ملی در سال‌های اخیر همواره در صدر اخبار حوزه میراث‌فرهنگی بوده است. آخرین بررسی‌ها نشان می‌دهد دیوان عدالت اداری در طول هشت سال اخیر 58 بنای تاریخی را در سکوت مسئولان سازمان میراث‌فرهنگی از فهرست میراث ملی ایران خارج کرده است. مهر در این زمینه نوشته است: سال گذشته که  معاون وقت میراث‌فرهنگی در یک نشست خبری با اطمینان اعلام کرد: «در طول هشت سال اخیر حتی یک خانه هم از فهرست میراث ملی خارج نشده»، همه می‌دانستند این حرف از اساس اشتباه است.

 با این حال آتوسا مومنی در آن نشست گفت که همه اقدامات برای خروج آثار تاریخی از فهرست ملی قبل از دولت‌های نهم و دهم انجام شده بود و در این دوره ما فقط خبر آن را شنیده بودیم. متولیان سازمان میراث‌فرهنگی تنها به این نکته اکتفا می‌کردند که تعداد بناهای خارج شده از ثبت ملی 35 اثر است نه کمتر و نه بیشتر! حتی، مومنی درباره اینکه چرا فهرست این آثار اعلام عمومی نمی‌شود گفته بود: ما در میراث‌فرهنگی پشتوانه بزرگی به نام مردم داریم. آنها مهم‌ترین حامیان میراث‌فرهنگی نه‌تنها در ایران بلکه در جهان هستند؛ بنابراین، تا آنجا که امکان دارد می‌خواهیم درباره میراث‌فرهنگی تشویش اذهان عمومی ایجاد نشود و اتفاقاتی ازجمله خروج آثار از فهرست میراث ملی دل مردم را نلرزاند. چون آنها نگران میراث‌فرهنگی می‌شوند. با این حال تلاش می‌کنیم تا بسیاری از آنها را دوباره ثبت کنیم چون قانون اجازه داده اثری که از ثبت خارج شد را دوباره بررسی کرده و درصورت لزوم، آن را به فهرست برگردانیم. پس اگر اکنون نام آثار خارج شده را بیان نمی‌کنیم به این دلیل است که فرصتی برای ثبت دوباره آنها داشته باشیم. متولیان وقت سازمان میراث‌فرهنگی از رئیس آن گرفته تا معاون و مدیرکل ثبت آثار تاریخی، هر زمان بحث دیوان عدالت اداری و رای خروج آثار از فهرست میراث ملی به میان می‌آمد، اعلام می‌کردند که این اقدامات در سایه انجام می‌شده و دیوان عدالت اداری هیچ وقت از ما برای دفاع از پرونده‌های میراثی نظر نمی‌خواست. در همین حال روسای دیوان عدالت اداری هم عنوان می‌کردند کارشناسان این سازمان در جلسات ما برای دفاع از آثار، حضور پیدا نمی‌کردند. دفاع نکردن از بناهایی که به‌عنوان میراث ملی به ثبت رسیده بودند، توسط متولیان حفاظت از میراث‌فرهنگی و عدم هماهنگی میان قضات دیوان عدالت اداری با سازمان میراث‌فرهنگی باعث شد تا قضات دیوان، تنها به ماده قانونی سال 1309 درباره حفظ آثار ملی استناد کنند که براساس آن، فقط آثاری، تاریخی هستند که تا پایان دوره زندیه ساخته شده باشند؛ چراکه، این قانون در دوره پهلوی تدوین شده بود و پهلوی هم آثار متعلق به قجری‌ها را جزو آثار دارای ارزش نمی‌دانست. روند خروج آثار و بناهای تاریخی از فهرست میراث ملی به روندی عادی در دیوان عدالت اداری تبدیل شد. آن هم بدون توجه به تدوین قوانینی که پس از آن درباره حفظ بناهای با ارزش ملی وضع شد، (مانند قانون سال 1352)، تا جایی که هر شاکی خصوصی با توجه به یکی دو بند قانونی به این سازمان مراجعه و درخواست خروج بنای تاریخی را از فهرست میراث ملی می‌کرد در این میان دیوان عدالت اداری نیز حکم را به نفع شاکی می‌داد بدون آنکه نظر سازمان میراث‌فرهنگی را در اینباره جویا شود.

علاوه بر خارج شدن خانه‌های تاریخی از فهرست میراث ملی هرازچند گاهی اخباری مبنی بر تخریب بناهای تاریخی منتشر می‌شود. روز گذشته خبرگزاری میراث‌فرهنگی نوشت: شش باب مغازه در بازارچه تاریخی میبد به‌طور کامل تخریب شد. بخشی از مجموعه تاریخی که شامل مسجد، خانقاه و بازارچه بابک می‌شود توسط یک شخص حقیقی به‌طور کامل از بین رفت. بازارچه بخشی از این مجموعه است که سال 82 در فهرست آثار ملی کشور به‌شماره 10884 به‌ثبت ملی رسیده‌است. مدیرپایگاه میراث‌فرهنگی میبد در اینباره گفت: درحال‌حاضر بخشی که از این مجموعه تاریخی متعلق به قرن 8 ه.ق تخریب شده مربوط به بازارچه می‌شود. در این میان شش باب مغازه و یک باب مازاری، یک خانه تاریخی به‌همراه بادگیر بلند به‌طور کامل تخریب و پاکسازی شد. به‌گفته ذات‌ا... نیکزاد، این اتفاق در روزهای تعطیل پنجشنبه و جمعه بدون کوچک‌ترین هماهنگی با میراث‌فرهنگی استان و به‌ بهانه ساخت دارالقرآن توسط یک شخص حقیقی اما با حمایت یکی از مسئولان فرمانداری شهرستان افتاده است. به گفته او بخشی از مجموعه‌ای که تخریب شده نه‌تنها تاریخی بوده که در عرصه ثبتی بافت تاریخی میبد بوده است که به‌شماره 3390 در سال 1370 به ثبت ملی رسیده است. نیکزاد با اعلام اینکه تخریب صورت‌گرفته تخلف و اقدامی غیرقانونی به‌شمار می‌رود، خاطرنشان کرد: تخریبی که بدون هماهنگی و اطلاع به‌ میراث ‌استان یا شورای فنی انجام شده کاملا غیرقانونی است. درحال‌حاضر یک‌چهارم از کل مجموعه بابک تخریب شده و عمده‌ترین آثار در این مجموعه متعلق به دوره صفویه تا قاجار است.

روز گذشته همچنین خبرگزاری میراث‌فرهنگی گزارشی با عنوان «خانه فاطمی در پردیسان جان می‌دهد» منتشر کرد. بر اساس این گزارش خانه فاطمی یکی از بناهای به یادگار مانده و شاخص عهد قاجار در گرگان، همچنان در انتظار مرمت ایستاده است. این خانه که در کوچه یازدهم محله سرخواجه گرگان قرار دارد، مدت‌هاست که بی‌سقف و به شکل عریان زیر باد و باران زمستان و آفتاب سوزان تابستان سخت‌ترین روزهای حیات خود را می‌گذراند. خانه فاطمی که به‌دلیل تخریب‌های زیاد بر اثر اجرای طرح آفتاب (طرح نوسازی بافت فرسوده) و تخریب پنج هکتاری بافت تاریخی در محدوده محله سرخواجه، این روزها جزو معدود بناهای باقی مانده محل ذکر شده است،  دارد به سرنوشت محتوم بسیاری از بناها و مجموعه‌های تاریخی در گرگان دچار می‌شود. مرگی که به گفته حمید عمرانی، معاون حفاظت میراث‌فرهنگی اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان گلستان به‌دلیل نبود اعتبار کافی اتفاق می‌افتد. خانه فاطمی تک بنایی بزرگ با 47 اتاق در فضای اندرونی و بیرونی، حیاط خلوت، تالارها و عناصر معماری منحصر به‌فردی است که آن را از بناهای هم دوره خود متمایز می‌کند. این خانه جز چهار خانه است که در طرح پردیسان قرار بر احیای آنها بود. مدرسه عمادیه، خانه باقری، خانه فاطمی و خانه امیر لطیفی از خانه‌های طرح پردیسان در گلستان است. طرح مرمت این بنا که تا این لحظه به سرانجام نرسیده است، سال 1388 آغاز و به‌طور رسمی در سال 1390 و در سفر سوم استانی رئیس‌جمهور سابق به گلستان، به تصویب رسید. در این طرح هدف از مرمت بنا، احیای آن برای ایجاد موزه اسناد و مدارک عنوان شده بود.