سوگواری به مدل ایلامی‌ها

وی افزود: آیین سنتی«چمر» یکی از رسوم محلی است که عده‌ای را عقیده بر آن است که ابتدا از لرستان وارد ایلام شده و رنگ و بوی محلی (کردی) گرفته است، اجرای مراسم اّیینی «چمر» در بین جامعه عشایری غرب کشور از ریشه‌های اعتقادی و برخاسته از متن مفاهیم ارزشی این قوم مایه می‌گیرد که برای تکریم و تجلیل از فقدان شخصیت‌ها، انسان‌های مصلح و خدا جو، دلاور و شجاع، متهور و مورد احترام اقشار مردم برپا می‌شود.

درخشنده در تشریح معنای لغوی واژه چمر، اضافه کرد: در لغت‌نامه‌های مختلف در برابر واژه چمر، تعابیر و معانی گوناگونی بیان شده که مجموعاً معانی مشترک و مشابهی را شامل می‌شود. در لغت‌نامه دهخدا، چمر به معنی آشکار و ظاهر و در فرهنگ عمید به معنای محیط و دایره ذکر شده است، به‌طور کلی واژه چمر می‌تواند از کلماتی مانند (چه‌مه‌ره) یعنی (چشم به راه ) و منتظر کسی یا مسافری بودن و یا (چم و چمانن) به معنای خم و خم شدن گرفته شده باشد.

این کارشناس میراث فرهنگی استان با اشاره به اینکه چمر نوعی مراسم ویژه سنتی و نمایش تصویری و عینی از آیین مرثیه‌ای و عزاداری محلی است، تصریح کرد: چمر را می‌توان در قلمرو تعزیه به شمار آورد و این سوگ، آواز پیشینه‌ای کهن دارد و با اساطیر آغاز دوره نوسنگی ارتباط می‌یابد که در ایران، فینیقیه و اسکندریه این مراسم را بعد از برداشت گندم یعنی زمان خشکیدن گیاهان انجام می‌دادند.

وی، انجام مراسم چمر را به فاصله یک تا سه هفته بعد از مرگ متوفی، اعلام و اظهار کرد: سبب این تاخیر، آن است که صاحب عزا پیک‌هایی را به مناطق و اطراف می‌فرستد تا از طوایف و تیره‌هایی که با آنان ارتباط دارند برای شرکت در این مراسم دعوت کند. برای انجام مراسم چمر احتیاج به انجام یک سری کارهای مقدماتی است که مهمترین آنها می‌توان به تدارک برگزاری مراسم چمر، تعیین و انتخاب چمرگاه، موعد و زمان چمر و نحوه حضور و مشارکت مردم اشاره کرد.

درخشنده خاطرنشان کرد: در زمانی که جوانی شجاع و یا فردی خوشنام دعوت حق را لبیک می‌گوید، عشیره و طایفه او به فکر انجام چمر می‌افتند که بعد از تصمیم‌گیری، به جمع‌آوری ملزومات آن می‌پردازند که به آن اصطلاحاً، خرج چمر می‌گویند.

این کارشناس میراث فرهنگی استان در تشریح تعیین و انتخاب چمرگاه، گفت: انتخاب جایگاه و محل برگزاری مراسم و تعیین (چمرگاه) به اعتبار و نقش عمده آن در ایجاد جاذبه و معرفی هر چه باشکوه‌تر صحنه مراسم ارتباط دارد به نحوی که پس از خاتمه مراسم با به‌جای گذاردن علایم تصویری تا سالیان دراز این علایم ضامن و تداعی کننده خاطرات فرد متوفی است.

وی درباره موعد و زمان برگزاری چمر، تصریح کرد: پس از اتخاذ تصمیمات لازم در برگزای مراسم، مراتب توسط افرادی که اصطلاحاً (پیک) می‌نامند به اطلاع طوایف و عشیره‌های دور و نزدیک جهت حضور در مراسم چمر رسانیده می‌شود.

درخشنده، نحوه حضور و مشارکت در مراسم چمر را از اولویت‌های برگزاری مراسم چمر دانست و گفت: مدعوین به مراسم در گروه‌های منظم با لباس‌های تیره و سنتی که غالباً از ریش سفیدان و مردان و زنان میان‌سال طوایف و تیره‌های دور و نزدیک هستند به صحنه مراسم وارد می‌شوند که هر گروه حامل کمک‌های مرسوم و مخصوص به خود هستند. این کمک‌ها بیشتر شامل مواد غذای نظیر برنج، گوسفند، روغن، قند و حتی در مواردی هیزم است که در لیستی که توسط طایفه صاحب مراسم گرفته می‌شود، ثبت می‌شود تا در فرصت‌های مقتضی متقابلاً جبران شوند. با انجام چنین رفتاری هزینه برگزاری مراسم که از یک حرکت و روح تعاون نشات می‌گیرد تنها به خانواده متوفی تحمیل نخواهد شد. با شروع مراسم، مدعوین به شرحی که خواهد آمد با استقبال مخصوص گروه استقبال کننده مواجه می‌شوند که این استقبال به دو صورت انجام می‌شود.

این کارشناس میراث فرهنگی با بیان اینکه استقبال‌کنندگان از مدعوین در 2 گروه مردان و زنان ساماندهی شده‌اند، اظهار کرد: استقبال کنندگان مرد که عمدتاً بزرگان قوم خانواده عزادار هستند و با لباس محلی و تیره در حالتی که روی پیشانی و شانه‌های خود را گل گرفته و نوارهایی پهن از سیاه چادر را به شیوه حمایل بر تن دارند در مقابل افراد و بزرگان تازه وارد مدعو قرار گرفته و با تکرار کلمه(هی‌داد هی‌بیداد) به همدیگر تسلیت گفته و وارد شدگان نیز از یک ظرف گل که در یک طشت یا تغاری آماده گردیده به شانه‌ها و پیشانی خود می‌مالند تا مراتب همدردی خود را تجسمی عینی ببخشند. استقبال کنندگان، مدعوین را به درون سیاه چادرهایی که از قبل آماده شده جهت استراحت و صرف چای و نهار هدایت می‌کنند و پس از پذیرایی از آنان برحسب رعایت سن و مقام با اجازه خانواده متوفی توسط شخصی که یک سینی با یک کارد به همراه دارد به نشانه احترام و پاسخ به عمل ابراز همدردی مدعوین به پاک کردن گل‌های شانه‌ها و پیشانی آنها می‌پردازند.

وی افزود: استقبال‌کنندگان گروه زنان که از بستگان درجه یک خانواده عزادار هستند با سربندهای تیره و لباس‌های مشکی و صورت خراشیده و پیشانی و شانه‌های گل گرفته شده به نحوی که چادر و عبای مشکی آنها بر روی شانه‌ها افتاده به استقبال زنان مدعو می‌روند و با حرکت‌های موزون هر دو دست که روی صورت، به صورت مماس فرود می‌آید و با گفتن عبارت (وی وی) به طور ریز و تند و سریع تکرار می‌شود، سپس زنان مدعو را به جایگاه و یا محل استقرار گروه زنان (مویه خوان یا مور آر) مشایعت و همراهی می‌کنند.

درخشنده درباره نحوه اجرای مراسم چمر گفت: در مراحل اجرایی، چمر از مجموعه‌ای از گروه‌های مختلف تشکیل می‌شود که شامل گروه صف زنان، صف مردان، زنان مویه خوان، نوازندگان ساز و دهل و گروه شاعران محلی است که هر کدام به طور منظم و در جایگاه مخصوص خود قرار می‌گیرد.

کارشناس میراث فرهنگی استان با اشاره به اینکه در روز موعود با بالا آمدن آفتاب و به نوا در آمدن سرنا و دهل در میدان چمرگاه، بستگان و اقوام صاحب عزا دور هم جمع شده و در دو صف جداگانه زن و مرد ولی مرتبط به هم بر روی خطی دایره وار در چمرگاه صف می‌بندند، بیان کرد: نخست مردان صف بسته و علم‌ها و کتل‌ها را در قسمت‌های مختلف صف جای می‌دهند، سپس زنان در انتهای صف مردان، صف بسته و پارچه‌ای سیاه را جلوی خود می‌گیرند و معمولاً در دسته‌های مختلف به همراه نوازندگان موسیقی که آلاتشان دهل و سرنا است به سرودن شعرهای فی‌البداهه در وصف متوفی پرداخته که نوایشان با آهنگی خاص و بسیار غم انگیز خوانده می‌شود.

وی اظهار کرد: همسرایان ضمن سرودن همزمان شعرشان به همراه نوازندگان دهل و سرنا و به آرامی حول میدانی دایره شکل که صفوف فشرده مردان و زنان میهمان آن را احاطه کردند به حرکت در می‌آیند. در وسط میدان با تیرهای چوبی کوتاه، سکویی ایجاد می‌کنند که به (کتل) معروف است که البسه و تفنگ و قطار و عکس متوفی را بر روی آن نصب می‌کنند. اسب متوفی را نیز با پارچه، تزئین و تفنگ صاحبش را بر روی زین آن قرار می‌دهند سپس زنان جدای از مردان و در گوشه‌ای از میدان، صفوف فشرده‌ای را تشکیل می‌دهند و عده‌ای از زنان که به (مور آرها) معروف هستند و صدای رسا و دل انگیز دارند به دور کتل حلقه زده و به صورت جمعی یا انفرادی اشعاری غم انگیز در رثای متوفی می‌سرایند. در نزدیکی ظهر از میهمانان جهت صرف نهار در سیاه چادرهای که قبلاً در یک یا دو ردیف برپا شده‌اند دعوت می‌کنند.

درخشنده با اشاره به اینکه غذای چمر معمولاً چلو گوشت است که در سینی‌های بزرگ و برای هر سه یا چهار نفر یک سینی گذاشته می‌شود، افزود: پیش از غروب آفتاب، مردان و زنان گرد علم و کتلها جمع می‌شوند و پس از شیون بسیار پیرمردان قوم کتل خاص مرده را باز می‌کنند و مراسم پایان می‌یابد. اگر مراسم چمر چند روز ادامه یابد هر غروب میهمانان به خانه خود باز می‌گردند اما در آخرین روز به میهمانان شام می‌دهند که به این شام (شاو شیم) یا (شاو شین) می‌گویند.

این کارشناس میراث فرهنگی تاکید کرد: در مجموع، مراسم چمر در استان ایلام دارای مفاهیم ارزشی و اعتقادی فراوانی مانند برابری، تعاون، اتحاد، نظم و تعادل و توازن است. حرکت صفوف مردان و زنان در کنار هم نشانه مساوات و برابری زنان و مردان در عرصه زندگی است. مراسم چمر مجموعه‌ای از ارزش‌های انسانی و اسلامی است که در قالب حرکاتی عینی و ملموس به تصویر کشیده می‌شود تا از این طریق از حقوق عرفی و شخصیت معنوی عزیزان از دست رفته و انسان‌های مصلح و خداجوی تجلیل شود با این امید که انشاءالله آثار این مراسم با شکوه سنتی و اعتقادی منشاء خیر و برکت برای انسان‌ها در عرصه فعالیت زندگی و مبارزات اجتماعی شود.

حمدالله نوروزی، کارشناس ارشد علوم اجتماعی که یکی از پروژه‌های تحقیقاتی خود را به این مراسم اختصاص داده است در مقاله‌ی شماره 30 و 31 فصلنامه علمی_ترویجی فرهنگ ایلام آورده است: برگزاری یک مناسک نه‌تنها سبب حفظ ارزش‌ها می‌شود، بلکه به دانسته‌های بشری نیز افزوده می‌شود. از این رو، مناسک را می‌توان به‌عنوان رفتاری (مذهبی یا غیرمذهبی) تعریف کرد که رسمیت یافته است.

این کارشناس ارشد رشته‌ی علوم اجتماعی با اشاره به این‌که نیاز به برگزاری مناسک، یک نیاز اجتماعی است، بیان کرد: آیین به‌عنوان بازتاب فرهنگ، بیان‌کننده‌ی نوع نگرش افراد انجام‌دهنده‌ی آن در گستره‌ی هر سرزمین است. هر قوم یا ملتی یک‌سری عقاید، باورها و به‌طور کلی، فرهنگ خاص خود را دارد که در بررسی و جست‌وجوی بی‌طرفانه می‌توان به تفاوت‌ها و شاخص‌های منحصربه‌فرد آن پی برد.

وی در ادامه آورده است: شناخت و اجرای سنت‌ها و آیین‌ها در انسجام و وفاق اجتماعی جامعه مفید است و می‌توان در راستای استمرار و تقویت آن‌ها تلاش کرد و نظم اجتماعی را به‌گونه‌ای تأثیرگذار برقرار کرد. موضوع مرگ نیز همواره ذهن همه‌ی مردم را به خود مشغول کرده است و اجرای انواع برنامه‌های سوگواری، تفاوت دیدگاه‌ها و نگرش‌های انسان‌ها را روشن می‌کند.

در ادامه این مقاله آمده است: مراسم آیینی سنتی چمر که مراسم نسبتا ویژه‌ی سرزمین ایران است و تا امروز در منطقه‌ی غرب کشور، بویژه در استان ایلام به حیات فرهنگی خود ادامه داده، آیینی کهن است. این مراسم مجموعه‌ای از نمادهای گوناگون جمعی است که به واسطه‌ی یک اتفاق (مرگ یک شخص بزرگ) مردم کنار هم جمع می‌شوند و با استفاده از نمادهای مختلف، به اجرای یک روند نمایشی و معنادار می‌پردازند.