مرحله دوم هدفمندی یارانه ها؛ گامی مهم درتحقق عدالت اجتماعی

یکی از اهداف مهم در برنامه های توسعه و به ویژه توسعه انسانی و پایدار، کاهش فقر و نابرابری در جوامع هدف بوده است که این کار با بهره برداری صحیح از منابع و توزیع عادلانه درآمد حاصل از آن ها در بین قشرهای مختلف یک جامعه با دخالت دولت میسر می شود. یارانه ها یکی از ابزارهای حمایتی دولت ها در جهت حمایت از مصرف کنندگان و بخش های خاص تولیدی و قشرهای آسیب پذیر است که یکی از مهمترین اهداف آن افزایش عدالت اجتماعی، کاهش فقر و توزیع دوباره ثروت به نفع طبقه های فقیر، بهبود وضعیت رفاهی جامعه، ثبات اقتصادی و... است.

رفاه جامعه به ویژه قشرهای کم درآمد همواره مورد نظر دولت ها بوده است. به این منظور، پرداخت یارانه به ویژه برای کالاهای اساسی با هدف کاهش قیمت ها و افزایش قدرت خرید صورت می پذیرد. اما به دلیل هدفمند نبودن این پرداخت ها، بخش زیادی از یارانه ها نصیب قشرهای برخوردار و دهک ها بالای درآمدی گردیده؛ بنابراین هدفمندسازی یارانه ها ضرورتی غیر قابل انکار در جامعه است.

یارانه و انواع آن

به گفته «ویلیام. ای. فاستر» در مقاله «پیامدهای رفاهی یارانه آب کشاورزی» در دانشگاه برکلی کالیفرنیا یارانه عبارت است از: پرداخت مستقیم یا غیر مستقیم نوعی کمک مالی، امتیاز اقتصادی، اعطای مزیت های ویژه ای که به موسسه های خصوصی، خانوارها و دیگر واحدهای دولتی برای رسیدن به هدف های موردنظر دولت صورت می گیرد(1).

سازمان توسعه و همکاری اقتصادی(OECD) در سال 2005م (1384 خورشیدی) با تقسیم انواع یارانه به مستقیم و غیر مستقیم آورده است یارانه مستقیم مقدار هزینه های پرداختی دولت به منظور حفظ منفعت قشرهای با درآمد پایین جامعه برای خرید کالا و خدمات است و این نوع هزینه کرد به طور عمده دریافت کنندگان ویژه و مشخص و برخوردار از شخصیت حقوقی خود را دارد و یارانه غیرمستقیم نیز یارانه ای بوده که برای ثابت نگاه داشتن قیمت ها برای مصرف کننده یا تضمین قیمت ها برای تولیدکننده اختصاص یافته است. این نوع یارانه جنبه کالایی داشته وگیرندگان آن گوناگون هستند(2).

همچنین یارانه ها از نظر مرحله بندی کالا و خدمت برخوردار از یارانه به سه دسته یارانه تولیدی، مصرفی و خدماتی تقسیم می شوند.

«غلامرضا مصباحی مقدم» در مقاله ای با عنوان «بررسی و آسیب شناسی هدفمندی پرداخت یارانه ها» بیان کرده است که یارانه ها بر پایه این که در قانون بودجه کشور به طور مشخص بیان شده یا به طور ضمنی لحاظ می شوند به 2 دسته آشکار و پنهان تقسیم می شوند و سرانجام از این نظر که چگونه در جامعه توزیع می شوند به سه گروه یارانه باز، سرانه و هدفمند تقسیم می گردند(3).

یارانه دولتی

یارانه دولتی مقدار تفاوت قیمت تمام شده کالا یا خدمات با قیمت تعدیل شده آن ها است که دولت برای حمایت از گروه های هدف پرداخت می کند تا آنان با توجه به وجه دریافتی خود، قدرت خرید و زندگی مناسب را داشته باشند.

به دلیل بهره مندی بیشتر دهک های پایین درآمدی از یارانه ها، مطالعه شیوه صحیح هدفمند سازی یارانه ها و ارزیابی آن از دیدگاه رفاه اجتماعی غیر قابل انکار خواهد بود. با توجه به رسالت دولت ها برای کاهش فقر و افزایش رفاه جامعه و تاثیر گذاری سیاست های یارانه ای بر رفاه اجتماعی، برای برنامه ریزان و سیاست گذاران اقتصادی کشور مهم خواهد بود که چه کالاها و خدماتی و به چه میزان مشمول پرداخت یارانه قرار گیرد تا رفاه جامعه بهبود یابد.

توزیع یارانه ها در دهه های گذشته با هدف پایین نگه داشتن سطح عمومی قیمت ها و افزایش رفاه مصرف کننده، مانع از ایجاد تحرک و پویایی لازم در اقتصاد شده است..

مشکل اصلی طراحی برنامه های حمایتی و از آن جمله پرداخت یارانه، شناسایی قشرهای فقیر و کم درآمد جامعه است که باعث می شود طراحی نظام ها و برنامه هایی برای حمایت از این افراد، بسیار پیچیده و دشوار شود و گروه های خارج از هدف و قشرهای ثروتمند جامعه بیشتر بهره مند شوند.

مزیت نظام پرداخت هدفمند یارانه ها این است که دهک های بالای درآمدی را از حمایت دولت خارج می کند. پرداخت هدفمند یارانه ها می تواند شامل کالایی گردد که سهم بیشتری در سبد مصرفی قشرهای کم درآمد و در برابر سهم کمتری در بودجه خانوارهای برخوردار جامعه دارند.

پرداخت یارانه در ایران

در ایران پیشینه پرداخت یارانه ها به صورت غیر هدفمند به حدود نیم قرن پیش می رسد. انقلاب اسلامی پیام آور عدالت در تمام زمینه ها بود به منظور رسیدن به این هدف در سال های پس از پیروزی انقلاب، گرچه در تشکیلات اجرایی و چگونگی توزیع کالاهای یارانه ای تغییرهایی پدید آمد، اما هم چنان روند پرداخت یارانه ها ادامه داشت و دگرگونی های اوایل انقلاب به طور طبیعی نظام پرداخت یارانه را در جهت توزیع عادلانه تر درآمدها هدایت می کرد.

پس از پایان جنگ تحمیلی در سال 1367 دولت برای بازسازی خرابی های ناشی از جنگ و توسعه اقتصادی، برنامه اول را ارایه کرد. سیاست حمایت از اقشار آسیب پذیر در چارچوب پرداخت یارانه کالاهای اساسی نیز اعمال شد. دیدگاه کلی مسوولان اقتصادی در طول برنامه دوم، گرایش عملی به سمت توزیع کالاهای یارانه ای به صورت تعادلی، تنظیم بازار صنفی و صنعتی یا حتی بازار آزاد و در نتیجه کاهش یارانه ها بود. به این ترتیب بحث کاهش و حذف یارانه ها از بودجه دولت که از اوایل دهه 1370 اوج گرفته بود، در طول برنامه دوم ملموس تر شد . در برنامه سوم ، هدفمند ساختن یارانه ها به نفع گروه های کم درآمد و کاهش سهم یارانه و قطع تدریجی آن برای خانوارهای پر درآمد مورد توجه قرار گرفت.

در برنامه چهارم برای ارتقای نظام یارانه ها، دولت مکلف شد به منظور استقرار عدالت و ثبات اجتماعی، کاهش فاصله دهک های درآمدی در توزیع عادلانه درآمد، کاهش فقر و محرومیت و توانمندسازی فقیران از راه تخصیص کارآمد و هدفمند منابع تامین اجتماعی و پرداخت یارانه، برنامه های جامع فقرزدایی و عدالت اجتماعی را به اجرا بگذارد.

در برنامه پنجم توسعه نیز موضوع هدفمند کردن یارانه ها به عنوان یکی از موضوع های پایه ای این برنامه مورد توجه قرار گرفت و این طرح از آذر ماه 1389 در کشور آغاز شد.

به طور کلی دولت ها با سه هدف عمده: به کارگیری مناسب و مطلوب منابع و امکانات کمیاب کشور، ثابت نگه داشتن یا جلوگیری از نوسان بسیار قیمت ها، توزیع مناسب و عادلانه درآمدها مبادرت به پرداخت یارانه می کنند.

اما سرانجام ˈ هدف اصلی از توزیع یارانه دولتی، کمک به قشرهای محروم جامعه است؛ به این امید که همه انسان های زیر حاکمیت نظام به کمینه نیازهای نخستین زندگی که در قانون اساسی، شرع و عرف، حقوق اساسی و قوانین بین المللی ذکرشده، دست پیدا کنند.

مشکلات یارانه پیش از هدفمندی

پرداخت یارانه های آشکار و پنهان در جایگاه مهم ترین سیاست های حمایتی در اقتصاد ایران طی نیم قرن گذشته همواره روند افزایشی داشته و بخش مهمی از منابع مالی دولت را به خود اختصاص داده است. از جمله مشکل های پرداخت یارانه پیش از هدفمندی، تخصیص غیربهینه منابع، توزیع غیرعادلانه درآمد و ثروت، رکود تولید و افزایش بی رویه مصرف کالاها و خدمات یارانه ای، نبود کارایی واحدهای اقتصادی، افزایش واردات و ... است. این مشکل ها باعث شد با وجود پرداخت هزینه های گزاف از سوی دولت، هدف های یارانه ها محقق نشود بنابراین اصلاح نظام پرداخت یارانه ها برنامه ای ضروری در کشور به نظر می رسید.

مزیت های هدفمندی یارانه ها

هدفمندی یارانه ها در جامعه می تواند پیامدهای مثبت و سود های بسیاری از جمله: تحقق عدالت اجتماعی، تخصیص بهینه منابع، مدیریت مصرف، جلوگیری از اتلاف منابع، اصلاح نظام تولید و توزیع منابع بانکی و ثروت (شفاف سازی قیمت ها)، افزایش بهره وری و اثربخشی در فعالیت ها و اقتصاد در سطوح خرد و کلان، تقویت پول ملی، ایجاد ثبات اقتصادی و رشد سرمایه گذاری، مشارکت مردم در مدیریت مصرف منابع ملی، افزایش توزیع صادراتی کشور به دلیل رشد مصرف داخلی را به دنبال داشته باشد.

سخن پایانی

هدفمند کردن یارانه ها و فقر و نابرابری، موضوعی مورد بحث در حوزه نظریه پردازی اقتصادی است. برخی اقتصاد دانان با تاکید بر اثر انحرافی اختلال های قیمتی، یارانه های همگانی را مانع تخصیص بهینه منابع و در نتیجه رشد می دانند.

با توجه به این موضوع «فرانسیس استوارت» در مقاله « تعدیل اقتصادی و فقر گزینه ها و انتخاب ها» بر این نظر است که نخستین پیش شرط این است که همراه با اجرای سیاست های تعدیل، تورم افزایش نیابد در غیر این صورت، سهم بری صاحبان دارایی های ثابت با افزایش قیمت کالاها و خدمات افزایش می یابد و بنابراین الگوی جاری توزیع درآمد در بهترین حال بدون تغییر باقی می ماند. به عبارتی دیگر اثر ثانویه ی منفی افزایش قیمت ها و کاهش دستمزدهای واقعی برای خانوارهای فقیر ممکن است با اثر مثبت یارانه نقدی پرداخت شده به آن ها برابری و یا درصد مهمی از آن را خنثی کند(4).

از طرف دیگر یکی از مسائل مهم در برنامه های فقر زدایی شناسایی فقرا است. از آنجایی که در طرح هدفمندکردن یارانه ها شناسایی فقرا به روش خود اظهاری بوده که ممکن است شناسایی خانوارهای هدف به درستی صورت نگرفته باشد و بسیاری از آنان زیر پوشش و حمایت این طرح قرار نگرفته باشند.

تغییر در نظام اقتصادی و خدماتی می تواند بر رفاه، سلامت و تعادل جوامع تاثیر بسزایی داشته باشد. از آن جایی که طرح هدفمند کردن یارانه ها از مهم ترین قسمت های طرح تحول اقتصادی ایران بوده و از آن به جراحی بزرگ اقتصادی یاد می شود بدون شک تغییرهای بزرگی بر ساختار اقتصادی و اجتماعی در سطح خرد و کلان داشته است. بی گمان اگر این طرح با برنامه ریزی مناسب و با شناسایی گروه های هدف و در جهت تحقق عدالت اقتصادی و اجتماعی اجرایی گردد پیامدهای آن می تواند تاثیر شگرفی بر رشد و توسعه اقتصادی و همچنین کاهش فقر و محرومیت در جامعه داشته باشد.

اجرای هدفمندی یارانه ها از یک سو دستاوردهای مهمی را برای اقتصاد ایران در برداشته که مهمترین آنها اصلاح الگوی مصرف انرژی و بهبود توزیع درآمد و افزایش رفاه گروه های پایین درآمدی است که انتظار می رود دستاوردهای تولیدی ناشی از اجرای قانون هدفمندی یارانه ها در بلند مدت نیز به مرور آشکار شود.

اما اجرای این قانون با هزینه هایی نیز همراه بوده است که از مهمترین آنها می توان به تحمیل هزینه های بسیاری بر اقتصاد کشور و کسری بودجه دولت و همچنین مشخص نبودن سهم هر یک از دهک های درآمدی به عنوان گروه های هدف این طرح است.

این روزها اجرای فاز دوم طرح هدفمندی یارانه ها از بحث های داغ جامعه است و مهم تر از آن موضوع اختصاص واقعی یارانه به گروه های هدف و قشرهای نیازمند جامعه و انصراف افراد بی نیاز از یارانه های پرداختی دولت است که اگر قشرهای بی نیاز جامعه از دریافت یارانه انصراف دهند و برنامه ریزان و مجریان طرح نیز بتوانند با انجام مطالعه و بررسی های درست، گروه های هدف را به خوبی شناسایی کنند نوید بخش شروع مرحله ای نوین در جهت توسعه اقتصادی و مبارزه با فقر و محرومیت در جامعه خواهد بود و نگاه واقع گرایانه و ارزیابی پیامدهای اجتماعی و اقتصادی این طرح در بلند مدت مسوولان را برای رسیدن به هدف های چشم انداز 20 ساله یاری خواهد رساند.


منابع:

(1)-Foster, William E. calvin, Linda S. Johns, grace M. and rottschaefer, patricia, 1896, ‘ distributional welfare implications of an irrigation water subsidy”

(2)- www.oecd.org

(3)- مصباحی مقدمی،غلامرضا(1388)، ˈبررسی و آسیب شناسی هدفمند سازی پرداخت یارانه هاˈ فصلنامه علمی پژوهشی اقتصاد اسلامی، سال نهم، شماره 35.

(4)- استوارت، فرانسیس(1376)، تعدیل اقتصادی و فقر: گزینه ها و انتخاب ها، ترجمه علی دینی و سیامک استوار، سازمان مدیریت و برنامه ریزی.