ایران -ترکیه؛ گامی به سوی غلبه همکاری ها بر تعارضات منطقه ای

تدبیر24: حسن روحانی رییس جمهوری اسلامی ایران، برای سفری 2 روزه تهران را به مقصد آنکارا ترک کرد.

در این سفر محمدجواد ظریف وزیر امور خارجه، حسین فریدون دستیار ویژه رییس جمهوری، علی جنتی وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، محمود واعظی وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات، بیژن نامدار زنگنه وزیر نفت و مسعود سلطانی فر رییس سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگردی، رییس جمهوری را همراهی می کنند.

این نخستین سفر رییس جمهوری اسلامی ایران به ترکیه پس از 18 سال است.

این سفر دستمایه تحلیلی شد تا از زاویه ای منطقه ای و با نگاهی سیستمی به بررسی الگوهای رفتاری حاکم بر روابط بین الملل کشورهای خاورمیانه و تاثیر سفر روحانی به ترکیه و گسترش روابط ایران و ترکیه بر این الگوهای رفتاری بپردازیم.

پایان جنگ سرد و اهمیت سطح تحلیل منطقه ای

همکاری، رقابت و تعارض سه الگوی رفتاری کشورها در روابط خارجی است. در دوران جنگ سرد رقابت و تعارض رفتار غالب روابط بین کشورها بر پایه بلوک بندی های بین المللی بود که توسط 2 ابرقدرت شرق و غرب (شوروی و آمریکا) ایجاد شده بود.

فروپاشی شوروی و پایان سیستم 2 قطبی و همزمان، گسترش جهانی شدن و انقلاب ارتباطات، به تغییراتی بنیادین هم در نحوه درک کشورها از مسائل بین المللی، هم در شیوه کنش آن ها با یکدیگر و هم در برخورد آن ها با مسائل پیش رو منجر شد که در نهایت تغییراتی در الگوهای رفتاری و غلبه بعد همکاری جویانه را در پی داشت.

در چنین چارچوبی، منطقه گرایی و سطح تحلیل منطقه ای حتی اهمیتی به مراتب بیش از سطح سیستمی و بین المللی پیدا کرد. از اینجا نسل تازه ای از نظریه پردازی در روابط بین الملل شکل گرفت که شارحان آن، سطح منطقه ای را در کانون توجه خود قرار داده اند. البته ناگفته نماند که منطقه گرایی و نظریات منطقه گرایی به سال های دهه 1950 و پس از شکل گیری جامعه زغال و فولاد در اروپا بر می گردد که در چارچوب نظام 2 قطبی، نگاهی از بالا به پایین به منطقه گرایی و منطقه ای شدن داشتند.

تفاوتی که نسل تازه نظریات منطقه گرایی با نسل پیشین چنین نظریاتی دارد به این نکته ظریف و پر اهمیت بر می گردد که نسل تازه نظریات منطقه گرایی (موج نو یا موج دوم) بر حرکت از پایین به بالا در روند منطقه گرایی و منطقه ای شدن تاکید دارند و تکیه اصلی آن ها بر مولفه های درونی هر منطقه است.

بر پایه جبر سیستمی حاکم بر روابط بین الملل در سال های پیش از پایان جنگ سرد می توان گفت منطقه خاورمیانه نیز از جمله مناطقی است که پویش های درونی و روند منطقه ای شدن آن به شدت متاثر از دخالت و نفوذ قدرت های استعمارگر اروپایی در سیستم چند قطبی و آمریکا و شوروی در سیستم 2 قطبی بوده است. البته این بدین معنا نیست که این منطقه پویش های درونزاد نداشته و جملگی متاثر از دخالت قدرت های بین المللی بوده است.

پایان جنگ سرد نشان داد که بدون دخالت ابرقدرت ها نیز منطقه خاورمیانه همچنان خصلت «منطقه بودگی» خود را حفظ کرده و پویش های درونی خاص خود را دارد و می تواند به عنوان یک منطقه مستقل الگوهای رفتاری ویژه خود را داشته باشد.

خیزش های عربی و تقویت الگوی توازن قدرت در منطقه

تقریبا همه تحلیل گران مسائل خاورمیانه بر این امر صحه می گذارند که روابط بین کشورهای این منطقه بر اساس توازن قدرت و شکل «هابزی» الگوی رفتاری شکل گرفته و همچنان تداوم دارد.

خیزش های اخیر جهان عرب و بی ثباتی های ناشی از آن فضای تازه ای برای تداوم و تقویت الگوهای توازن قدرت بین کشورهای منطقه ایجاد کرده است. در چنین فضایی، عرصه بازی قدرت کشورهای اصلی منطقه به عرصه جنگ نیابتی و لفاظی های طعنه آمیز و حتی گاه دخالت نیمه مستقیم در امور رقبا تبدیل شده است.

این امر تحلیل گران این عرصه را بار دیگر به این نتیجه رسانده که الگوی رفتاری مبتنی بر همکاری در خاورمیانه اصالتی ندارد و الگوی غالب روابط کشورهای این منطقه در بهترین حالت الگوی رقابتی است که در بیشتر اوقات به تعارضات 2 یا چند جانبه پایان می یابد. بر همین پایه می توان گفت بی ثباتی های ناشی از پیامدهای خیزش های جهان عرب بیش از پیش الگوهای رقابت را به الگوی تعارضی تبدیل کرده است.

قطب بندی روابط بین الملل کشورهای خاورمیانه بر پایه توازن قدرت بین چند کشور اصلی این منطقه (ایران، ترکیه، عربستان، عراق دوران صدام، مصر پیش از انقلاب 25 ژانویه، و سوریه دوران حافظ اسد) همواره شکل خاصی از رقابت و تعارض را باز تولید کرده است. خیزش های جهان عرب نیز این رقابت ها و تعارضات را تشدید کرد.

دولت یازدهم و نگاهی تعاملی به مسائل منطقه ای

اما به نظر می رسد فصل نوینی در منطقه شکل می گیرد. روی کار آمدن دولت یازدهم با نگاهی تعاملی که نسبت به مسائل بین المللی و منطقه ای دارد فضایی را ایجاد کرده که باعث شده است کشورها –با محوریت ایران- به سمت تقویت گفت و گوهای 2 یا چند جانبه برای حل مسائل منطقه ای حرکت کنند.

به بن بست رسیدن تلاش ها در جهت حذف رقبا و هم پیمانان منطقه ای آن ها به ویژه در مساله سوریه، بن بست گفت و گوهای سازش، گسترش دامنه تروریسم و تندروی (افراط گرایی) در منطقه و خطر ورشکستگی دولت های ضعیف و افتادن آن ها به گرداب بی ثباتی و شورش داخلی باعث شده نوعی انفعال در روابط بین الملل کشورهای خاورمیانه با یکدیگر ایجاد شود.

در چنین فضایی، رویکرد مبتنی بر تعامل سازنده دولت یازدهم فصل تازه ای را در روابط بین الملل خاورمیانه گشوده است.

به دور از بحث های شعاری، تلاش دولت یازدهم در جهت حل چالش های میان ایران و نظام بین الملل و تلاش برای بازگرداندن ایران به جایگاه مثبت منطقه ای خود همراه با حفظ اقتدار و عزت ملی، می تواند نقطه عطفی در تاریخ روابط بین المللی خاورمیانه به حساب آید.

در فضایی که مناطق اهمیتی دوچندان در روابط بین الملل پیدا کرده اند و کشورهای عضو هر منطقه به سمت تقویت الگوهای همکاری چند جانبه و ایجاد بلوک منطقه ای خاص خود برای برخورد موثرتر با چالش های سیستمی نظام بین الملل حرکت کرده اند، کشورهای عضو منطقه خاورمیانه همچنان در آتش تنش های داخلی می سوزند.

این امر باعث شده خاورمیانه نتواند الگوی منطقه ای بومی خود را داشته باشد و بر همین پایه به راحتی عرصه نفوذ قدرت های بین المللی واقع می شود؛ به ویژه که این منطقه هم از لحاظ منابع انرژی و هم از لحاظ موقعیت ژئواستراتژیک اهمیت بسیاری برای قدرت های بزرگ دارد.

تقویت محوری ترکی-ایرانی؛ گامی به سوی تقویت همکاری منطقه ای

سفر روحانی به ترکیه می تواند آغازگر تلاش هایی باشد که در صدد تقویت الگوی های همکاری منطقه ای در خاورمیانه و شکل دهی به الگوهای رفتاری درونزا در این منطقه است .

ترکیه به عنوان کشوری که در مرزهای خاورمیانه و اتحادیه اروپا قرار دارد و موفقیت های بسیاری در عرصه های اقتصادی و حکومت داری داشته است، یکی از کشورهای اصلی خاورمیانه است که به دلیل داشتن ساختاری مردم سالارانه می تواند پایه ای برای تقویت الگوهای همکاری درون منطقه ای باشد.

ایران نیز با داشتن توانایی های مادی و معنوی بالا و نظام مردم سالاری که بر ساختار سیاسی آن حاکم است و همچنین نگاه مثبت و مبتنی بر تعاملی که به همسایگان خود دارد، می تواند در همکاری با ترکیه، محوری مهم در افزایش همبستگی های منطقه ای در جهت تقویت مولفه های درون زای الگوهای رفتاری همکاری جویانه کشورهای این منطقه ایجاد کند.

تقویت همکاری های ایران و ترکیه می تواند گام مثبتی باشد در جهت تلطیف فضای تعارض آمیز رقابت بازیگران اصلی این منطقه.

هر چند خوشبینانه خواهد بود اگر تصور کنیم تعارضات کشورها در این منطقه به این زودی پایان می یابد و نفوذ خارجی قدرت های بزرگ از بین می رود، اما می توان امیدوار بود با تقویت روابط همکاری جویانه ایران و ترکیه به عنوان 2 قدرت اصلی منطقه ای و ایجاد الگویی برای تقویت همکاری های منطقه ای، الگوی روابط در خاورمیانه از سطح تعارض آمیر به سمت رقابتی و حتی همکاری گذار کند و با این کار نفوذ خارجی کاهش یابد.

اگر به گسترش همکاری های ترکیه و ایران، دعوت وزیر امور خارجه عربستان از وزیر امور خارجه ایران برای سفر به ریاض و گفت و گو در باره مشکلات بین 2 کشور نیز اضافه شود می توان گفت که روندی می تواند در روابط بین المللی کشورهای خاورمیانه ایجاد شود که سرآخر به تقویت همکاری های چند جانبه منطقه ای منجر می شود.

در چنین فضایی، چالش های منطقه به جای اینکه از راه تعارضات و جنگ های نیابتی و توازن قدرت کشورها تشدید شود، می تواند از راه گفت و گوهای مستقیم و ارایه راه حل های سیاسی حل و فصل شود.

چنین تحولی هرچند بسیار سخت و زمان بر است، اما تقویت روابط همکاری جویانه ایران و ترکیه می تواند آغازگر و تقویت کننده چنین روندی باشد. سفر روحانی به عنوان رییس جمهوری اسلامی ایران به ترکیه می تواند باب تازه ای از تقویت همکاری های منطقه ای در فضای تعارض آلود خاورمیانه ایجاد کند.