سیاست خارجی ایران در دوره روحانی؛ تعامل به جای تقابل

تدبیر24: سیاست خارجی کشورها عرصه یی است که ظرفیت های یک کشور در عرصه ی بین المللی را به نمایش می گذارد و می تواند بسیاری از اهداف و نیات کشورها را در ابعاد منطقه یی و بین المللی آن برآورده سازد.

همچون عرصه های اجتماعی، جامعه ی بین الملل نیز عرصه ی کنش و واکنش های میان اعضاست و ارتباط مناسب و دوسویه باعث ایجاد اعتماد و همدلی میان اعضا می شود و می تواند نزدیکی بیشتر کشورها را به همراه داشته باشد. هرقدر هم اختلاف ها میان اعضا گسترده و عمیق باشد اما تغییر رفتارها می تواند نزدیکی میان کشورها را باعث شود اما بقا و تعمیق اعتماد اعضا به یکدیگر به رفتارهای این بازیگران در دوره یی طولانی بستگی دارد. اما این مهم است که نگرش های منفی را با تعاملات مثبت تغییر داد و جای آن با همدلی و احساس مفید بودن برای خود و کل جامعه پر شود.

به باور بسیاری از تحلیلگران، دولت تدبیر و امید توانست با باز تعریف نقش و جایگاه ایران در منطقه، اهمیت سیاست خارجی تعامل گرا و استفاده ی بجا و صحیح از دیپلماسی و ظرفیت های چانه زنی باعث تغییرات در دیدگاه دیگر کشورها و شهروندانشان به ایران شود. گرچه این تغییر دیدگاه ها خیلی زیاد و عمیق نبوده است اما نقش مهمی را در خارج ساختن ایران از محوریت سرکشی از قوانین بین المللی و پروژه ی ایران هراسی داشته است.

در طول یک سال گذشته، رییس جمهوری بر اساس اهمیت و تبیین اهداف سیاست خارجی به برخی از کشورهای دور و نزدیک سفر کرد. وی به کشورهای قرقیزستان، آمریکا، چین، سوییس، عمان، افغانستان و ترکیه سفر کرد و با رهبران و مقام های عالی رتبه ی این کشورها دیدار و گفت وگو کرد و توانست بسیاری از ابهام ها در مورد ایران را کمرنگ کند.

از طرف دیگر حضور رهبران بسیاری از کشورها از جمله کشورهای همسایه (پاکستان، افغانستان، عراق، ترکیه، کویت، عمان وجمهوری آذربایجان) نیز نشان از روند تدریجی تغییر رویکرد کشورهای همسایه به خط مشی های جدید ایران بود. افزون بر این در خلال یک سال اخیر وزیران امور خارجه ی بسیاری از کشورهای جهان به ویژه از اروپا در ایران به دیدار مقام های کشورمان آمدند.

بعد از امضای توافق هسته یی ژنو نیز دوره یی جدید در عرصه ی اقتصاد و سیاست در ایران و در عرصه ی بین الملل ایجاد شد و با وجودی که تحریم های ظالمانه ی غرب علیه ایران برقرار بود اما بسیاری از کشورهای صنعتی و پیشرفته ی اروپایی و آسیایی نمایندگان اقتصادی خود را به ایران روانه کردند. هیات های اقتصادی بزرگی از کشورهای جهان همچون از آلمان، فرانسه ایتالیا، چین و کره جنوبی، اسپانیا، هلند، آلمان و حتی آمریکا به ایران آمدند و با مقام های اقتصادی و سیاسی و حتی بازرگانان ایران در مورد افزایش تعامل و ورود شرکت های بزرگ بین المللی به کشور گفت وگو کردند که در آینده ی نزدیک با به سرانجام رسیدن گفت و گوهای هسته یی و تغییر در روند تحریم ها نتایج خود را نشان خواهد داد.

روحانی، ایرانی مقاوم و منطقی ارایه کرد

«مهدی مطهرنیا» استاد دانشگاه و تحلیل گر برجسته ی مسایل بین الملل در ارزیابی سیاست خارجی یک ساله ی دولت حسن روحانی آن را واجد دو رویکرد مثبت دانست و گفت: سیاست خارجی دولت روحانی «موضوع محور» و «پدیده گرا» است. از این جهت موضوع محور است که بیش از آن که کلام محورانه و در نفی دیگران خود را تعریف کند، سعی می کند با ارایه ی تعریفی از عملکرد خود در حوزه ی سیاست خارجی در بستر تنظیم یک دکترین عملیاتی وارد میدان حرکت در حوزه ی سیاست خارجی شود. این موضوع در رقابت (کمپین) انتخاباتی روحانی به خوبی مشخص بود. دانش واژه ی تعامل سازنده به عنوان دکترین سیاست خارجی روحانی نشان داد وی موضوع محور است. این نگرش هنگامی تقویت شد که روحانی در مجمع عمومی سازمان ملل متحد در نیویورک سخنرانی کرد. در آن سخنرانی بازهم موضوع محوری تحرکات دولت روحانی در این عرصه مشخص شد. او بیش از آن که کنشگران صحنه ی سیاست خارجی در حوزه ی نظام بین الملل به ویژه کنشگران فرادستی بین المللی را زیر سوال ببرد، روش آن ها را در حل بحران های جهانی و مدیریت امنیت و صلح در جهان زیر سوال برد.

وی افزود: از این رو روحانی نشان داد که موضوع محوری را در دستور کار خود قرار داده است و به جای رویکردهای کلام محورانه تلاش دارد سویه گیری های بخرداندیشانه ی متکی بر اندیشه ورزی های سیاسی و ادبیات مرسوم پذیرفته شده ی سیاسی در نظام بین الملل را در دستور کار قرار دهد.

مطهرنیا در مورد ویژگی دوم سیاست خارجی دولت روحانی نیز اظهار داشت: وی پدیده گراست؛ چرا که می خواهد به سرعت آثار مثبت حل بحران های موجود در ارتباط با سیاست خارجی ایران را در حوزه ی سیاست داخلی شاهد باشد. بنابراین دیدیم که به سرعت به سراغ پرونده ی هسته یی رفت. توافقنامه ی ژنو انعکاس طرح بهار 1384 در آذر1392 بود؛ چرا که موجب شد که آن چه ایران در بهار 84 خود طراحی کرده بود در ژنو 3 در آذر 92 تحت عنوان توافقنامه پذیرفته شود. هم اکنون ایستگاه های متعدد وین نزدیک به ایستگاه هفتم است؛ لذا حل و فصل بحران هسته یی ایران می تواند در چارچوب تئوری دومینو موجب حل و فصل بسیاری از پرونده های دیگر شود.

این کارشناس برجسته ی مسایل بین المللی در زمینه ی منطق سیاست خارجی کشورمان در این دوره تاکید کرد: دولت روحانی به خوبی می داند که از ترس مرگ نمی توان خودکشی کرد؛ بنابراین از ترس این که فردا پرونده ی هسته یی ایران تمام شود ولی پرونده ی حقوق بشر، پرونده ی سلاح های غیر متعارف یا حتی پرونده ی سازش اعراب و اسراییل روی میز قرار بگیرد، نمی خواهد در پرونده ی هسته یی غیرعاقلانه حرکت کند. بنابراین می داند از ترس مرگ نباید خودکشی کرد. این ها بسیار مثبت است و همین مثبت بودن در فضای سیاست داخلی نیز نوعی ثبات به وجود آورده است اما این ثبات نمی تواند چندان مطمئن باشد؛ چرا که به سرعت باید انعکاس حوزه ی سیاست خارجی در داخل را نهادینه کند. نرمش قهرمانانه باید به انتهای پهلوانانه برسد اگر تمام این تلاش ها به ناگاه در ایستگاه آخر به هر دلیلی به نتیجه نرسد، انعکاس های متفاوتی ایجاد می کند و درست بالعکس می شود.

این مدرس دانشگاه در مورد دیگر شاخص های مهم رویکرد سیاست خارجی دولت در این روند مثبت نیز پاسخ داد: شاخص مهم دیگری که باید به آن اندیشید، تاکید بر این گزاره است که بالاترین مصلحت دینی ما تاکید بر منفعت ملی ماست. یکی از چالش های اساسی در عرصه ی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران که در حوزه ی داخل سیاست در رو در رویی میان اسلامیت و ایرانیت قرار می گیرد، مساله ی منافع ملی و مصالح دینی است. آیا منافع ملی ما بر مصلحت دینی ما ارجحیت دارد یا برعکس؟ من بر این باورم که دولت روحانی می تواند این پارادوکس (تناقض) را به یک پارادایم تبدیل کند و نشان دهد که ارزش اساسی در آن است که اولیت ایرانیت مان در چارچوب منافع ملی حفظ شود و اولویت ارزش های دینی و انقلابی ما در چارچوب مصالح دینی قرار گیرد.

مطهرنیا با بیان این که امام خمینی تعریفی چند بعدی از اسلام انقلابی را عرضه کرد که اسلام را از گوشه های عبادتگاه ها خارج کرد و به صحنه ی جامعه، سیاست و نظام بین الملل برد، افزود: این تعریف از دین، نیازمند یک مکان جغرافیایی هم بود که یکی از ابعادش تهران است و قدرت یافتن تهران موجب قدرت یافتن این تفکر در جهان می شود. لذا اولیت ما تاکید بر منافع ملی ما است و اولویت ما تاکید بر فرهنگ ایرانی-اسلامی است. الف ایران باید در الف اسلام ادغام شود.

وی در مورد اثرهای مثبت این نگاه نو به سیاست خارجی بر وجهه ی بین المللی ایران اعتقاد دارد: روحانی و دولتش در یک ساله ی اخیر توانستند تئوری جنگ نامتعادل غرب علیه ایران را با چالش جدی روبرو سازند. ایران هراسی در بعد منطقه یی و اسلام هراسی در بعد بین المللی متوقف شد. امروز ایران دیگر یک ایران سرکش شناخته نمی شود. ایران امروز یک ایران مقاوم و در عین حال منطقی است. در حالی که به ویژه در 8 ساله ی گذشته ایران یک کشور سرکش و غیر منطقی شناخته شد و به خاطر همین حرکت ها بود که منطق عملیاتی کردن تحریم ها علیه ایران موفق شد. موفقیت تحریم ها علیه ایران مدیون کسانی است که چهره یی سرکش و غیر منطقی از ایران به نمایش گذاشتند. قبل از این هم تحریم ها وجود داشت اما بسیاری از کنشگران منطقه یی و بین المللی به اجرای آن چندان راغب نبودند یا حداقل منافع اقتصادی خود را در عمل به آن نمی دیدند. اما نزدیک شدن به یک کنشگر سرکش و غیر منطقی برای همگان خطرناک است. روحانی حداقل نشان داد که می تواند این فضا را بر هم زند.

مطهرنیا چالش های دولت روحانی در دوران پیش رو در بخش سیاست خارجی را این گونه می داند که چالش اصلی، چالش میان دو تفکری است که در عرصه ی سیاست خارجی، مقاومت برای حفظ اصول را با تعاریف متعددی عرضه می دارند. یکی مقاومت را در فریاد بر آوردن تعریف پذیر می داند و دیگری آن را در منطقی سخن گفتن موثر می یابد. چالش اصلی میان دولت روحانی و اصولگرایان افراطی است؛ کسانی که باید آن ها را نئوکان ها ( محافظه کاران نو ) خواند؛ کسانی که یا تعریف نظریشان از سیاست خارجی تعریفی رادیکالیستی است یا منافع اقتصادی شان در رفتار رادیکالی بیشتر حفظ می شود. این در حالی است که دولت روحانی می خواهد با کمترین هزینه ها بیشترین بهره ها را به همراه بیاورد. این بدان معنا نیست که دولت روحانی بتواند به یک پیروزی مطلق برسد لذا راهبرد خود را دکترین تعامل سازنده، برد مطلق نمی داند بلکه دستیابی به برد- برد معرفی می کند.

زرگر: شتاب سیاست خارجی خوب بود و به نتایج مثبتی رسیده است

«علیرضا زرگر» کارشناس مسایل بین الملل و موسس بنیاد خلیج فارس در مورد ارزیابی سیاست خارجی دولت حسن روحانی ابراز داشت: برنامه یی که این دولت در نزدیک یک سال آغاز کرده است، معطوف به وضعیت گذشته است که در دو دوره اتفاق افتاده است. در آن دو دوره وضعیت سیاست خارجی ما در منطقه و فرامنطقه با شیب و حرکتی انجام گرفت که باعث شد در منطقه و فرامنطقه میان ما و همسایگان مان شکاف ایجاد شود. این شکاف به ویژه با تاکید بر فعالیت هسته یی و دیگر مسایل، حساسیت هایی را در منطقه و بین الملل ایجاد کرد که باعث فشارهای مختلفی بر جمهوری اسلامی ایران شد.

وی افزود: فشارها روز به روز بیشتر می شد و مشکلات داخلی نیز گسترش پیدا می کرد و فعالیتی نیز در ارتباط با اصلاح این امور به گونه یی که توازن ایجاد شود و فشارها را کم کند، صورت نگرفت.

این کارشناس مسایل خاورمیانه در مورد تلاش برای اصلاح وضع موجود در گذشته با بیان اینکه زمینه ها برای اصلاح وضعیت به علت سیاست های مسوولان وقت فراهم نشد، افزود: به نظر می رسید که آن ها (مسوولان گذشته) می گفتند باید با شتاب حرکت کرد و اکنون فرصت مناسبی است. تحریم ها و تهدیدهایی هم که می شد عملیاتی نشده بودند. فشارها به شکل طیفی وارد عمل شدند به گونه یی که ابتدا زمینه ی تحریم ها ایجاد شد و به تدریج تحریم ها جدی تر شدند. به نظر می رسد یا دیدگاه و برداشت صحیحی از این مسایل وجود نداشت یا این که فکر می کردند شدت آن زیاد نمی شود و به نوعی آن را جدی نگرفتند.

این کارشناس مسایل سیاسی با اعتقاد به این موضوع که نتایج فشارها باعث شد تا مردم روحانی را انتخاب کنند گفت: تهدیدها عملیاتی شدند، نتایج خود را نشان دادند و باعث افزایش فشارها شد تا این که در انتخابات مردم به ویژه با دیدن سیاست های گذشته، انتخابی را بر مبنای تغییرات و اصلاحات در سیاست خارجی و منطقه یی خواستار شدند. بعد از آن نیز تغییرات باید به گونه یی اعمال می شد که باعث به هم ریختن و آسیب های داخلی نشود و به نظر می رسد که تا اندازه یی نیز این سیاست ها متوازن اعمال شد.

وی در مورد نتایج یک ساله ی این سیاست های نوین اظهار داشت: در این مدت یک سال، سیاست خارجی شتاب خوبی داشته است. اثراتی هم داشت که به مرور بیشتر هم می شود و در نهایت به جایی خواهد رسید که تحریم ها از بین برود. این که آقای روحانی گفتند سازمان تحریم ها فرو ریخته است، حقیقتی است که اکنون قابل مشاهده است. به نظر من تحریم ها از بین خواهد رفت و ما به شرایط قبل از طرح مساله در شورای امنیت باز می گردیم و اعتماد سازی بیشتر می شود. اما این روال طول خواهد کشید ممکن است چند سال زمان نیاز داشته باشد ولی در این یک سالی که آغاز شده است به نظر من روند مثبت بوده است.

در مورد شاخص مهم در دوره ی یک ساله ی سیاست خارجی روحانی تاکید کرد: شاخص های مهمی در سیاست خارجی ما وجود داشتند اما مهمترین شاخصی که بقیه ی موارد را تحت الشعاع قرار داد این بوده است که مذاکرات و نشست هایی انجام شد که در آن دو طرف رو در رو می نشینند و همه ی طرف ها خواسته ها و سخنان خود را می گویند. مهم این است که در این شرایط می توان به نتیجه ی برد-برد رسید. این گونه نبوده است که ما خواسته های خود را بگوییم و کاری هم نداشته باشیم که طرف مقابل چه چیزی می خواهد و چه کاری می خواهد انجام دهد. ما خواسته های خود را می گوییم و طرف مقابل نیز خواسته های خودش را می گوید و دو طرف سعی می کنند یکدیگر را قانع کنند. در این صورت اعتماد ایجاد می شود.

وی افزود: ویژگی مهم این است که زمینه ی اعتماد سازی و مذاکره به شکلی که دو طرف بتوانند به هم اعتماد کنند و این بستر تقویت شود، ایجاد شده است. گرچه این زمینه ی اعتماد صد در صد نبوده است اما در حال تبیین شدن است و هر چه جلوتر می رویم اعتماد بیشتر خواهد شد. به نظر می رسد مسایلی که قبل از این وجود داشت به تدریج حل می شود. وقتی مشکلات دو طرف مشخص و به یکدیگر ابراز شود می توان به نتیجه ی مثبت رسید.

زرگر در مورد تاثیر سیاست های بین المللی روحانی در حل موضوع های بین المللی و ارتقای جایگاه ایران نیز اعتقاد دارد: تحولاتی در منطقه اتفاق می افتد همچون حضور داعش عراق، سوریه، لبنان، فلسطین و افغانستان، مسایلی هستند که دلایل و عوامل خاص خود را دارند ولی وجه مشترک تمامی آن ها نقش بارز، کارساز و جدی جمهوری اسلامی ایران در حل آن هاست. نقش جدی ما به گونه یی است که اگر قرار باشد کاری برای حل آن ها انجام شود نباید ایران نادیده گرفته شود. حال این که این نقش با چه تدبیر و سیاستی پیش برده می شود تا بتوانیم منافع خود و گروه هایی که با ما همسو هستند حفظ کنیم مهم است و نیاز به مدیریت دارد.

این تحلیلگر مسایل خاورمیانه و خلیج فارس در مورد مدیریت نقش ایران در منطقه اعتقاد دارد که (دولت) ایران در دوره ی گذشته سیاست های خاص خود را داشت و طبیعی است که اکنون به گونه یی دیگر اعمال می شود. تغییر در رویکردهای امنیتی، سیاسی، منطقه یی و مذاکراتی ما، باعث شد که طرف مقابل از جمله آمریکا و بازیگران در بیرون منطقه به مذاکره با ما بیایند. شیوه و دلایل ما برای مذاکره باعث می شوند که بتوانیم نقش خود را به بهترین شکل ایفا کنیم و منافع خود را حفظ کنیم.

زرگر در مورد چالش های دولت روحانی در پیشبرد سیاست خارجی موفق در سطح منطقه و بین الملل نیز گفت: اکنون تلاش می شود اما نکته ی مهم این است که همه ی این مسایل در دست وزارت امور خارجه نیست. سیاست خارجی منطقه یی ما به ویژه در عراق، افغانستان و فلسطین تنها به دست این وزارتخانه نیست و لزوم هماهنگی میان وزرات خارجه و دیگر بخش های داخلی وجود دارد. در داخل باید جهت های مختلفی که نقش آفرین هستند با هم هماهنگ شوند و مواضع را تقویت و پشتیبانی کنند. اگر اعتماد سازی در داخل انجام شود، مدیریت را بهتر و تاثیر منطقه یی آن را نیز بیشتر می کند.

وی در پایان تاکید کرد: باید جهت هایی که در داخل وجود دارد باهم هماهنگ شوند. در انتخابات جهت گیری هایی وجود داشت که با دستگاه اجرایی فعلی هماهنگ نبودند و خواسته ی آن ها پیروزی فرد دیگری بود که با جریان پیروز در انتخابات هماهنگ نیست. باید این ذهنیت ها در داخل شفاف شود تا بتوانیم به صورت هماهنگ عمل کنیم. در این صورت نتیجه ی مهم قابل توجهی را در داخل منطقه و خارج آن به دست خواهیم آورد.