یک روز با نوای غمگین «کتولی»

تدبیر24: خیابان‌ها و کوچه‌پس‌کوچه‌های شهر را با وجود شلوغی‌ها و صدای ممتد بوق ماشین‌ها طی می‌کنیم و به فرهنگسرای نیاوران می‌رسیم. فضای فرهنگسرا بزرگ است و باید کمی بچرخیم تا ببینیم نوای سه‌تار «آریا عظیمی‌نژاد» از کجا به گوش می‌رسد. در یکی از اتاق‌های نسبتا کوچک، روی مبل چوبی نشسته، سه‌تارش را به‌دست گرفته است و آرام می‌نوازد.

سیداحمد حسینی هم هست. هم‌نوا با عظیمی‌نژاد دوتار کتولی می‌زند و گاهی هم آوازهای عاشقانه‌ی غمگین می‌خواند. هم‌نوا با یکدیگر یک عاشقانه‌ی کتولی آرام و لطیف می‌آفرینند. عاشقانه‌ای که پر از قصه است و پر از خاطره.

***

زمان استراحت فرا می‌رسد و عظیمی‌نژاد مقابل ما می‌نشیند و از کنسرت پیش رویش سخن می‌گوید. کنسرتی که «ریشه‌های واژگون» نام دارد و قرار است، مبنای آن، موسیقی کتولی باشد.

آریا عظیمی‌نژاد درباره‌ی اثرش توضیح داد: فضایی که در این کنسرت خواهیم داشت، فضایی توأمان از بداهه و ساخت است که بر پایه‌ی دوتار کتولی و موسیقی مقامی کتول ساخته شده است و با ساز سه‌تار ترکیب می‌شود.

او معتقد است که ساز سه‌تار به احتمال زیاد، از دوتار نشأت گرفته و نمونه‌ی تکامل‌یافته‌ی این ساز است که با توجه به خصوصیات فیزیکی و پرده‌بندی‌ها می‌توانیم هم‌خانواده بودن این دو ساز را نشان دهیم.

آهنگساز سریال «پایتخت» با اشاره به این‌که نام این کنسرت «ریشه‌های واژگون» است، توضیح داد: ریشه‌ها در واقع همان موسیقی مقامی ما است که در این اجرا، موسیقی کتول پایه و مبنا قرار می‌گیرد.

او از محتوای کنسرتش هم سخن گفت: بخش اول کنسرت «خاک» نام دارد که بیانگر فضای درونی‌، شخصی و کم‌تحرک است. در واقع می‌خواهیم همان تاریک و نمور بودن موسیقی و این ریشه‌ها را به‌صورت مستند نشان دهیم.

عظیمی‌نژاد با بیان این‌که سیداحمد حسینی، نوازنده دوتار و خواننده‌ی آوازهای کتول او را همراهی می‌کند، اظهار کرد: آوازهایی که حسینی در این بخش می‌خواند، عاشقانه‌هایی است که در خلوت خوانده می‌شوند تا شنونده از سرعت و ریتم زندگی شهری دور شود. در این بخش، شنونده باید ته‌نشین شود و از هیاهوی درونی خود فاصله بگیرد. در واقع لحظاتی همگام با طبیعت باشد، چراکه موسیقی نیز مقامی همسو با طبیعت است.

آهنگساز فیلم سینمایی «میم مثل مادر» بیان کرد: بخش دوم کنسرت «افلاک» نام دارد که در کنار دوتار و سه‌تار، سازهای کوبه‌ای که «فرهاد صفری» آن‌ها را ابداع کرده است، به صدا درمی‌آیند که رنگ صدای متفاوتی دارند. در این بخش، «فرهاد صفری» تنبک و زروان و «محمد دژبراز» باژنگ می‌نوازد. البته بادیه و کارنگ هم جزو سازهای این اجرا است.

آهنگساز فیلم سینمایی «طلا و مس» همچنین گفت:‌ ما در این کنسرت «شور دشتی» می‌نوازیم که با پرده‌بندی موسیقی ردیف همخوانی دارد. این‌که نام کنسرت «ریشه‌های واژگون» است، منظور از واژگون بودن، ریشه‌هایی است که در دل خاک هستند و خیلی‌ها می‌گویند که دیگر کهنه شده‌اند؛ در صورتی که این‌طور نیست و ما باید نگاه‌مان را به موسیقی مقامی عوض کنیم.

وی افزود: تجربه‌هایی که من در زمینه‌ی موسیقی فیلم داشتم، نشان داد که مردم به موسیقی مقامی علاقه نشان می‌دهند، زیرا موسیقی مقامی همان چیزی است که ناخودآگاه به‌صورت نسل به نسل به مردم انتقال داده شده و در واقع این موسیقی در ما نهادینه شده است.

عظیمی‌نژاد در عین حال بیان کرد: شاید برای جوان‌های امروزی، شنیدن یک مقام موسیقایی به‌طور خالص سخت باشد. موسیقی نواحی به‌خاطر وسعت کم سازی و وجود ملودی‌های تکراری شاید برای این جوانان خسته‌کننده به‌نظر برسد. به هر حال، خیلی‌ وقت‌ها موسیقی‌ مقامی ما از یک «دانگ» متجاوز نمی‌شود و این‌ها همان المان‌هایی است که این موسیقی را مهجور کرده است.

او ادامه داد: حالا ما این نگاه را به موسیقی مقامی آغاز کرده‌ایم و موسیقی کتول سرآغاز فعالیت‌های ما است، تا بتوانیم شکل‌های متفاوتی را ارائه دهیم و به گوش مردم برسانیم. امیدواریم بتوانیم این اجرا را در چند شهر روی صحنه ببریم و مجموعه‌ی کاملی از گردهمایی موسیقی بی‌کلام و باکلام داشته باشیم.

آهنگساز فیلم «پارک‌وی» درباره‌ی ویژگی‌ موسیقی کتول هم توضیح داد: موسیقی کتول یک خصوصیت ذاتی دارد و آن، جغرافیای خود منطقه‌ی «علی‌آباد کتول» است که هم‌مرز با مازندران، خراسان‌ و ترکمن است.

سیداحمد حسینی هم که قرار است در این اجرا با آواز و ساز دوتار، عظیمی‌نژاد را همراهی کند،‌ اظهار کرد: موسیقی کتول نشأت‌گرفته از طبیعت‌، جنگل و کوه است. البته اجرایی که ما خواهیم داشت با موسیقی اصیل کتول تا حدی متفاوت خواهد بود و من علاقه‌مند بودم که کار امروزی‌تر اجرا شود، زیرا موسیقی کتول به‌صورت اصیل، کمی خشن‌تر است و با صدای بلند اجرا می‌شود. در حال حاضر هم ارتباط جوانان با این موسیقی کم شده است.

او ادامه داد: ما هم در این اجرا بیشتر مقام «کله کش‌» را اجرا خواهیم کرد. «کله کش‌» اوج موسیقی کتولی است که غمگین و درون‌گرا است.

حسینی درباره‌ی اشعاری که در این کنسرت اجرا می‌کند، نیز گفت: اشعاری که انتخاب کردیم اشعاری هستند که سینه‌به‌سینه در میان مردم کتول انتقال پیدا کرده و قالب آن‌ها دوبیتی است، اما تغییرات جزیی در بعضی کلمات داریم و آوازها همان آوازهای قدیمی و کمی لطیف‌تر و نرم‌تر است.

او درباره‌ی تفاوت دوتار کتول با دوتار خراسانی‌ها و ترکمنی‌ها، توضیح داد: آنچه خیلی با موسیقی خراسان متفاوت است، جنس صدای ساز است. به‌طور کلی، هرچه از شرق به سمت غرب حرکت کنیم، صدا بم‌تر می‌شود؛ اما دوتار کتول بینابین است، یعنی نه بم و نه زیر است.

وی پرده‌بندی، فواصل موسیقایی و سبک نواختن را از دیگر تفاوت‌های کتولی‌ها دانست و گفت: در منطقه‌ی خراسان و بویژه تربت جام، پیوستگی در پنجه زدن زیاد و سرعت نواختن بالا است. در موسیقی خراسان سکوت و آکسان وجود ندارد و این برعکس موسیقی کتول است. ما به ترکمن‌ها نزدیک‌تر هستیم. تفاوت عمده‌ی ما در اجرای شعرها است که مثلا در خراسان حکایتی با بیش از 10 بیت شعر اجرا می‌شود، اما ما فقط دوبیتی اجرا می‌کنیم.

***
قرار است کنسرت «ریشه‌های واژگون» 12، 13 و 14 مهرماه در فرهنگسرای نیاوران اجرا شود و اگر کسی به موسیقی نواحی ایران و آثار آریا عظیمی‌نژاد علاقه داشته باشد، می‌تواند بلیت‌های این کنسرت را در حال حاضر تهیه کند.