آئین‌های سوگواری در هرمزگان

تدبیر24: آئین‌های سنتی و مراسم سوگواری امام حسین(ع) در هرمزگان بسیار غنی است اما این میراث ارزشمند به تدریج روبه زوال و فراموشی‌اند و هر سال از تعداد برگزاری آنها کاسته می‌شود. یکی از مراسم خاص بندرعباس در دهه‌ی محرم اجرای گروه موسیقی میدانی همراه با نوحه‌سرایی است که بیش از 30 سال است بدون هیچ حمایتی به کار خود ادامه می‌دهند و کمتر هم معرفی شده‌اند.

شامگاه اول محرم است، برای دیدار و گفت‌وگو با یک گروه موسیقی در بندرعباس که به رسم خود آئین عزاداری امام حسین(ع) را برگزار می‌کنند با یکی از اعضای گروه جلوی درب مسجد فاطمیه قرار گذاشتیم.

بر خلاف تصورم، تمرین این گروه نه در محیط اداره یا سالن مناسب ارگان خاصی است و نه در محل هیئت و حسینیه‌ای که بلندگوها به راه و عطر غذای نذری فضا را پر کرده باشد. از کوچه پس کوچه‌های محله رد می‌شویم و به خانه‌ای می‌رسیم. خانه‌ای که از آن صدای سازها و طنین سوزناکشان پراکنده به گوش می‌رسد.

اعضای گروه برای تمرین گرد هم آمده‌اند، فکر نمی‌کردم با حدود 30 نوازنده در دو اتاق تو در تو روبه رو شوم و آنهمه ساز بادی و کوبه‌ای. هرکس با سازش گوشه‌ای نشسته و قطعه‌اش را تمرین می‌کند. خبری از تجهیزات آنچنانی هم نیست، حتی تجهیزات ساده‌ای چون صندلی و پایه نت. همه یار و صمیمی‌اند و گروه سازهای میدانی هم کامل است: ترومپت، ساکسیفون آلتو و تنال، کلارینت، فلوت، فلوت باس، طبل ریز، طبل بزرگ و سنج. کاغذهای نت هم جلوی رویشان روی زمین.

تمرین که شروع می‌شود همه از جایشان برمی‌خیزند و ایستاده می‌نوازند. طبال‌ها کوبه می‌زنند، نوازنده‌ها یک نفس می‌دمند و یک نفر هم با نوحه‌های بومی و قدیمی همراهیشان می‌کند. طنین سازها سوزناک است و شوری در دلت می‌افکند که جنس دیگری دارد. غرق اندیشه‌ات می‌کند و به دنیای دیگری پرتت می‌کند. دنیای زیبایی که در آن می‌توانی به آزادگی بیندیشی و آموزگار همیشگی‌اش، به همه‌ی آزادگان تاریخ، به روح آرام یافته‌ی شهید زنده در زمین و زمان، به مرجان کتاب خدا و به شاخه گل رهایی.

آئین‌های اصیل و غنی رو به زوالند

گاهی دنیای موسیقی و آئین‌های بومی و سبک‌های فراموش شده‌ی میراث ناملموس شهرهایمان، چنان متأثرمان می‌کند و غرق اندیشه‌مان می‌کند که در قیاس با سبک‌های نوین عزاداری و فریاد آه و فغان بلندگوها نمی‌گنجد. گویا احساس سادگی و بی‌ریایی آئین‌های سنتی است که دل‌هایمان را تکان می‌دهد و پهنای صورتمان را خیس از اشک می‌کند.

تمرین که تمام شد با برخی اعضای گروه به گفت‌وگو نشستم. آنها می‌گویند حدود 30 سال است که با آمدن محرم دور هم جمع می‌شوند، تمرین می‌کنند و شب‌های عزاداری اجرا دارند. ممکن است در طول سال یکدیگر را نبینند و خبری از هم نداشته باشند اما 10 روز مانده به محرم همه جمع می‌شوند و این قراری است که سال‌هاست با هم گذاشته‌اند. هر سال هم به تعدادشان اضافه می‌شود و جوان‌ترها هم به گروه می‌پیوندند.

اسپانسرها و بلیت‌های گران برای کنسرت‌های دیگران است

موسیقی غنی خودمان غریب افتاده است

«مصطفی قاسمی‌زاده بندرعباسی» سرپرست گروه موسیقی مسجد فاطمیه تاریخچه‌ی تشکیل گروه را در سال 1362 با تعداد محدودی ساز که فقط شامل گروه طبل‌ها بوده شرح داد و گفت: نخستین اجرای گروه در سال 1364 به رهبری برادرم مرتضی بود و پس از مرگ او در محرم 67 مسئولیت گروه به گردن من افتاد و تا امروز که 30 نفر شده‌ایم و سازهایمان هم کامل‌تر شده‌اند، هر سال برای امام حسین(ع) عزاداری می‌کنیم.

وی یادآور شد که نوحه‌های اصیل هرمزگان را با اعمال تغییراتی در آن از فضای نوحه‌خوانی به موزیک میدانی تبدیل کرده‌ایم و هر سال روز عاشورا مسیر مسجد فاطمیه تا مسجد امام را با اجرای موسیقی میدانی طی می‌کنیم. مردم هم آن را بسیار دوست دارند و همراهیمان می‌کنند.

قاسمی‌زاده با اشاره به موسیقی فولکلور هرمزگان و موسیقی پاتابوتی که با سورنا اجرا می‌شود و از موسیقی‌های اصیل محرمی هرمزگان است، خاطرنشان کرد: متأسفانه این نوع از آئین‌های عزاداری روبه زوال است، چون به آن توجه و از آن حمایت نمی‌شود. در عوض «سنج» و «دمام» که هرمزگانی نیست و بوشهری است و اصالت آن هم به هند و پاکستان برمی‌گردد مدتی است که توسط هیئت‌ها باب شده و آئین سنتی و بومی هرمزگان را به حاشیه کشانده است.

وی ادامه داد: تنها گروه موسیقی میدانی هرمزگان این گروه است که به هیچ ارگانی وابسته نیست و هیچ گونه حمایتی هم از آن نمی‌شود.

قاسمی که خودش نوحه‌خوان گروه است می‌گوید بیشتر نوحه‌هایی که می‌خوانیم از مرحوم «حسینعلی قضایی»، نوحه‌سرای مینابی است. برخی نوحه‌ها به مرور زمان منسوخ شده و برخی نسل به نسل چرخیده و به نوحه‌های خاص بدل شده است. ما نوحه‌های اصیل و سنتی را می‌خوانیم که هر یک روایت‌های متفاوتی هم دارند.

قاسمی با بیان اینکه در موسیقی هرمزگان انرژی بسیاری نهفته است، خاطرنشان کرد: این موسیقی همیشه محروم مانده و انحصاری شده است، مسئولان هیچگاه نخواسته‌اند آن را از محرومیت نجات دهند و این امر ضربه‌ی بدی به موسیقی فولکلور وارد کرده است.

وی خاطرنشان کرد: افراد بسیاری از گروه‌های مختلف از تهران به بندرعباس می‌آیند و در طول سال کنسرت‌های بسیاری برگزار می‌کنند. قیمت بلیت‌هایشان هم 50هزار تومان و 70هزار تومان است، همیشه هم حمایت می‌شوند و اسپانسرهای قوی برایشان وجود دارد اما نوبت به موسیقی اصیل و غنی خودمان که می‌رسد نه حمایتی هست و نه اسپانسری، مردم هم برای آنچه اصیل است بی‌پول می‌شوند و توان خرید بلیت ندارند، همان مردمی که برای دیگر کنسرت‌ها بلیت‌های 70هزار تومانی تهیه می‌کنند. این است که موسیقی غنی هرمزگان فراموش می‌شود و در انزوا باقی می‌ماند.

طبّال اهل سنّت بیش از 30 سال است که در سوگ آموزگار آزادگی به گروه می‌پیوندد

«موسی کمالی» یکی از طبال‌های این گروه که اهل سنت هم هست به خبرنگار ایسنا گفت: از 16 سالگی برای این گروه طبل می‌زنم و هر سال محرم که می‌شود به گروه می‌پیوندم، چون همه بی‌ریا و با عشقی خاص بر اساس هدفی مشترک دور هم جمع می‌شویم و کارمان را انجام می‌دهیم.

وی با بیان اینکه موسیقی هرمزگان بسیار غنی است و برای آئین‌ها و مراسم خاص نوع خاص و تنوع بی‌نظیری دارد، اظهار کرد: موسیقی، تعزیه‌خوانی، چاوش‌خوانی، شروه‌خوانی، لالایی‌خوانی، چک چکو یا سنگ‌زنی که یکی از آئین‌های فاخر عزاداری هرمزگان است، از جمله مراسم خاص هرمزگان هستند که قدمتی دیرینه دارد.

کمالی در ادامه خاطرنشان کرد: این گروه بیش از 30 سال است که بدون هیچ حمایتی به طور مداوم کار خود را انجام می‌دهد و در طول این 30 سال هرگز معرفی نشده است، شاید اگر چنین گروهی در جای دیگری بود جور دیگری با آن برخورد می شد.

این نوازنده با اشاره به اینکه موسیقی فولکلور هرمزگان یکی از قوی‌ترین انواع موسیقی است که سبک‌های مختلفی در خود دارد، یادآور شد: 4 نوع موسیقی در هرمزگان وجود دارد، موسیقی نواحی، دشت، کوهستان و جزیره که هر یک ساز خاص خودش را دارد و نوع دستگاه و ساختار صدایش با دیگری متفاوت است. فراقی، شیونی، حسینی، قلندری، سرکوهی و ظهیری نیز از جمله سبک‌های قدیمی ویژه‌ی هرمزگان است که در آستانه‌ی فراموشی قرار دارند.

اعضای گروه که یک ساعتی است تمرینشان را برای گفت‌وگو با ما قطع کرده‌اند با مهربانی تا کوچه همراهیمان می‌کنند. ازشان خداحافظی می‌کنیم و به یکدیگر به امید دیدار می‌گوییم. در بسته می‌شود، کوچه می‌ماند و نوای غریبانه‌ی سازها که چیده شدن شاخه گل رهایی را به سوگ نشسته‌اند.

هر سال هم‌زمان با روزهای سوگواری یاور محرومان و هم سفره فقیران، آئین‌ها و مراسم خاصی در محلات هرمزگان برپا می‌شود که از جمله آنها می‌توان به نوحه‌سرایی همراه با موسیقی میدانی، تعزیه‌خوانی، عَلَم‌شویی در دریا و علم‌گردانی و مراسم چک چکو اشاره کرد. اما آنچه آشکار است اینکه برخی آئین‌ها و مراسم خاص به مرور زمان در حال زوالند و آنچنان که باید به آنها توجه و از آنها حمایت نمی‌شود و در سازمان‌ها و مکان‌های رسمی جای آنها را مراسم دیگری پر می‌کند که هرچند در جای خود ارزشمند و قابل احترامند اما به حاشیه کشاندن و فراموشی آئین‌های سنتی هم جای تعمق و تفکر دارد.