مرزهای حریم خصوصی در دنیای مجازی

تدبیر24: در این روزها که مرگ «مرتضی پاشایی» خواننده پاپ، واکنش وسیعی در بین مردم ایجاد کرده، انتشار فیلمی از آخرین لحظات زندگی وی در گوشی های تلفن همراه و شبکه های اجتماعی، این سوال را در ذهن بسیاری از مردم به وجود آورد که علت ضبط آن چه بوده و با چه مجوزی منتشر شده است؟ و آیا این کار نمی تواند مصداق نقض حریم شخصی افراد باشد؟

تنها پخش فیلم لحظات آخر زندگی خواننده پاپ نبود که در آن به حریم خصوصی افراد دست اندازی شد؛ بلکه ما هر روز در صفحه ی حوادث روزنامه ها و رسانه ها شاهد خبرهای مرتبط با انتشار فیلم، عکس یا دست نوشته های شخصی شهروندان جامعه هستیم و این کار در سال های گذشته به مناظره های سیاسی دولتمردان و جلسه های علنی مجلس شورای اسلامی نیز راه پیدا کرده است.

«امان الله قرایی مقدم» آسیب شناس اجتماعی گفت: در کشورهای دیگر اگر اتفاقی مانند انتشار مسایل شخصی یک شهروند در جامعه رخ دهد برخوردی سختگیرانه با عامل این انتشار می شود؛ ولی در کشور ما متاسفانه به دلیل ضعف یا اجرایی نشدن قانون در این زمینه، ما هر روز شاهد شکل تازه یی از افشاگری و انتشار مسایل خصوصی زندگی شهروندان هستیم.

وی در پاسخ به سوالی درباره ی علل ضعف های قانونی در این زمینه، تصریح کرد: تنها نبود قانون نیست که موجب گسترش این معضل در جامعه شده است بلکه اجرای بد قانون توسط مجریان هم مساله ی مهمی است.

قرایی مقدم در ادامه ی این مصاحبه با یادآوری برخی موارد انتشار مسایل خصوصی در چند سال اخیر و بی اخلاقی های رخ داده در جامعه، گفت: انتشار فیلم، عکس، جوک و پیامک های تلفنی برای شخصیت های بزرگ نظام به یک رویه تبدیل شده است و این کار کماکان ادامه دارد و قرار نیست کسی با آن برخورد جدی داشته باشد.

این آسیب شناس اجتماعی با یادآوری شرایط فرهنگی و اجتماعی جامعه در دوران گذار، گفت: ایران کشوری است که در حال گذار از شرایط سنتی به دوران نوسازی و صنعتی شدن است و این وضعیت موجب می شود که بسیاری از اعتقادات و باورها رایج در بین مردم کم رنگ شوند.

وی با اشاره به ضرب المثل «چهار دیواری اختیاری»،گفت: کم توجهی به عرف و سنت ها در جامعه موجب شده است که دیگر این ضرب المثل کارکرد خود را از دست دهد و ما هر روز شاهد یک شکل خاصی از «فروریختگی فرهنگی» در جامعه باشیم.

فاصله ی اجتماعی به وجود آمده در جامعه، یکی دیگر از مهمترین محرک های انتشار مسایل مختلف زندگی افراد است؛ در جامعه یی که شکاف طبقاتی در سطح خیلی بالایی باشد، مقایسه ی اجتماعی قشرهای مختلف جامعه، همواره محرومیت نسبی «احساس محرومیت» را دامن می زند و این امر در سطح کلان موجب آسیب می شود. یکی از این آسیب ها، تقویت حس انتقام گیری با روش های مختلف در افراد است.

افزون بر موارد یاد شده، رابطه های عاطفی و خلاف عرف اجتماعی یکی دیگر از محرک های گسترش این معضل در جامعه است؛ افرادی که خود را درگیر این رابطه ها می کنند بعد از چند وقت دچار یک نوع وابستگی به جنس مخالف شده و در پایان اگر به هر دلیلی دچار شکست شوند، ممکن است حس انتقام گیری در آنها به وجود آید و این انتقام در قالب انتشار پیامک، عکس و فیلم طرف مقابل بروز پیدا می کند.

توسعه ی شبکه های اجتماعی و فضاهای مجازی در کنار بسیاری از مزیت هایی که دارد، بیش از پیش موجب کمرنگ شدن مرزهای زندگی خصوصی افراد شده است؛ امروزه و با گسترش وسایل ارتباط جمعی و شبکه های اجتماعی انتشار مسایل خصوصی و خانوادگی افراد راحت و کم هزینه تر از گذشته است.

«محمد مراد بیات» جامعه شناس و عضو هیات علمی دانشگاه علمی کاربردی تهران در مصاحبه با گروه پژوهش های خبری ایرنا با اشاره به تاثیر فضاهای مجازی جدید در نقض حریم خصوصی افراد، گفت: هر چند کارکرد اصلی شبکه های اجتماعی انتشار اطلاعات و آگاهی بخشی است، ولی امروزه به دلیل نبود فرهنگ استفاده از این فضاها، شبکه های اجتماعی به معضلی برای جامعه تبدیل شده است.

وی در پاسخ به پرسشی درباره ی دلایل استفاده ی نادرست قشرهای مختلف مردم بخصوص جوانان از شبکه های اجتماعی، گفت: فرهنگ استفاده از این شبکه ها برای مردم به صورت کامل جانیفتاده و این امر موجب می شود که برخی از مردم حریم خصوصی دیگران را مورد تعرض قرار دهند.

وی با اشاره به آسیب هایی که انتشار مسایل خصوصی برای فرد، خانواده و جامعه دارد، افزود: یکی از عواقب انتشار اطلاعات خصوصی افراد در شبکه های اجتماعی، ایجاد حس بی اعتمادی و نبود بهداشت روانی در جامعه است و این خود آسیب های فراوانی برای جامعه، خانواده و فرد در پی دارد.

امروزه از اینترنت و شبکه های اجتماعی به عنوان «قاتلان حریم خصوصی» یاد می کنند؛ این در حالی است که ما نباید تنها کژکارکردی های این شبکه های اجتماعی را ببینیم و سعی در مسدود کردن آنها داشته باشیم؛ بلکه باید با فرهنگ سازی نحوه ی استفاده یا به عبارتی فرهنگ استفاده ی درست از این شبکه ها را به افراد جامعه آموزش دهیم.

اولین و شاید مهمترین نهادی که باید بر روی رفتار اعضای خویش در این زمینه بیشترین نظارت را داشته باشد، خانواده است. آموزش حریم خصوصی به افراد، از خانواده شروع می شود و بنا بر باور کارشناسان حوزه ی اجتماعی می توان فرزندان را از سن چهار سالگی به بعد با مفهوم حریم خصوصی آشنا کرد.

در کنار خانواده، نهادهای فرهنگی و مسوولان آن نیز می توانند نقش مهمی در فرهنگ سازی برای رعایت حریم خصوصی دیگران داشته باشند. نباید فراموش کرد که جامعه در ابعاد مختلف هر روز شاهد پیشرفت های فراوانی است و این پیشرفت ها ممکن است حریم خصوصی افراد را به خطر بیندازد؛ لذا مسوولان جامعه باید بهترین تدبیر و اندیشه را برای مقابله با آسیب های سریع فناوری جدید داشته باشند.

بیات با اشاره به ضعف فرهنگ سازی در کشور گفت: ما همیشه سخت افزار و فناوری های جدید را وارد کشور می کنیم ولی از بُعد نرم افزاری و مغز افزاری افراد غافل شده ایم و این خود باعث واپسماندگی فرهنگی می شود.

تنها فرهنگ سازی نیست که می تواند از تعرض افراد به حریم خصوصی دیگران جلوگیری می کند؛ بلکه باید در کنار فرهنگ سازی ما شاهد اعمال یک سری قانون هایی باشیم تا در مواقع ضروری از آنها به عنوان اهرمی برای فرهنگ سازی استفاده کنیم.

حق مصونیت از تعرضِ حکومت، شرکت ها، یا افراد به حریم خصوصی، در بسیاری از کشورها به عنوان قوانین حفظ حریم خصوصی وجود دارد؛ در اعلامیه ی جهانی حقوق بشر و میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی، حفظ امنیت ملی، نظم عمومی، سلامت و اخلاق عمومی، حقوق و آزادی های دیگران، خطوط قرمز حریم های خصوصی ذکر شده اند.

در ایران نیز اصل 22 قانون اساسی جمهوری اسلامی مقرر کرده است:حیثیت، جان، حقوق، مسکن و شغل اشخاص از تعرض مصون است؛ مگر در مواردی که قانون تجویز کند.

تنها قانون اساسی نیست که بر حفظ حریم خصوصی افراد تاکید دارد، بلکه در قانون مجازات اسلامی بند الف ماده ی 640 آمده است: هر کس نوشته، طرح، نقاشی، تصویر، فیلم و... و به طور کلی هر چیز که عفت و اخلاق عمومی را جریحه دار کند، برای تجارت یا توزیع به نمایش عمومی بگذارد، به مجازات هایی مانند حبس از سه ماه تا یک سال، جزای نقدی از یک میلیون و 500 هزار ریال تا 6 میلیون ریال یا 74 ضربه شلاق، یا به یک یا دو مجازات مذکور محکوم خواهد شد.

قرایی مقدم در پاسخ به پرسشی در زمینه ی اجرا نشدن بندهای قانونی در باره انتشار و افشاگری های زندگی خصوصی، گفت: ما در اینجا باید به گفته ی «بنیامین هیگن» استاد دانشگاه «هاروارد» توجه کنیم که می گوید «هیچ سازمان و مقرراتی در زمینه رشد و توسعه ی اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی موثر نیست؛ زیرا قوانین آنها نوشته های روی کاغذ هستند و زمانی اعتبار دارند که مجریانی که این قوانین را اجرا می کرده و مشخص کنند که دارند چه کاری انجام می دهند.»

وی در ادامه یادآور شد: در جامعه ی ما هم قانون وجود دارد ولی آنچه باعث گسترش این پدیده ی شوم اجتماعی شده است عمل نکردن مجریان به قانون است.

توجه به سنت های دینی و آموزه های اسلامی یکی دیگر از مهمترین راه حل هایی است که می توان به وسیله ی آن از دست اندازی به حریم خصوصی افراد جلوگیری شود؛ زیرا در دین اسلام یکی از مهمترین آموزه ها حفظ و رعایت حریم خصوصی افراد است.

اهمیت حریم خصوصی افراد در اسلام، چنان مهم است که می توان آیاتی از قرآن را با این مضمون یافت. برای مثال در آیه ی 27 سوره نور می خوانیم: «ای اهل ایمان! هرگز به خانه هایی غیر از خانه ی خودتان وارد نشوید؛ مگر این که با ایشان انس بگیرید و بر اهل آن سلام کنید. این برای شما بهتر است. باشد که متذکر شوید.»

رعایت اخلاق سیاسی در بین مسوولان نیز از دیگر راه حل هایی است که می تواند بساط افشاگری را در جامعه تا حد زیادی جمع کند. تا زمانی که مناظره های انتخاباتی و جلسه های علنی مجلس به تریبونی برای افشاگری علیه افراد تبدیل شده و این افشاگری ها از صدا و سیما پخش زنده می شوند نمی توان انتظار داشت تاکتیک افشاگری کارکرد خود را در جامعه از دست بدهد.