دولت سازندگی؛ سیاست های منطقه ای و بین المللی آن/قسمت دوم

تدبیر24:دکتر مصطفی مطهری - با پایان یافتن جنگ، بسیاری از ملاحظات و ضروریات سیاست خارجی ایران که متأثر از شرایط جنگی بود، برطرف گردیده و تغییراتی استراتژیک و تاکتیکی را می طلبید. در همین اثنا اصلاحات لازم و انجام شده برای این اقدامات در بازنگری قانون اساسی و در اعطای پست جانشینی فرماندهی کل قوا توسط حضرت امام (ره) به آیت الله هاشمی رفسنجانی، نشانة حمایت ایشان از اصلاحات و تغییراتی بود که آیت الله هاشمی بیرق دار آن محسوب می گردید. اصلاحاتی که هم جسارت و هم برنامه و هم هدف اعتلا، ارتقا، بیمه و واکسینه نمودن نظام را باید تضمین می کرد. این تغییرات باید به شکلی انجام می گرفت که همگرایی و همدلی عمومی در دوران انقلاب و دوران دفاع مقدس را در برابر واگرایی ناشی از نبود یک هدف مشترک بنام براندازی نظام سلطنتی و مهمتر از آن دفاع از کشور حفظ کرده و صحنه و جبهه های دفاع از کشور را به جبهه ساخت و آبادانی کشور با همان آرمان های جهادی و مجاهدتی تبدیل سازد.

یکی از پایه های اساسی سیاست تنش زدایی پرچم دار دولت سازندگی برچیدن و زدون ترس و عدم اعتماد عربستان به انقلاب ایران بود. در واقع ایران و عربستان همواره به عنوان دو کشور و دو قدرت تأثیرگذار جهان اسلام، در منطقه خاورمیانه و خلیج فارس مطرح می باشند و هر کدام بنا به دلایل متشابه و متفاوت، نقشی برتر را برای خود در روند تحولات منطقه‌ای قائل می‌باشند؛ روابط بین دو کشور از پیروزی انقلاب تاکنون همواره با نوساناتی توأم بوده است؛ در دهه 1990 و پس از جنگ ایران و عراق، با اقداماتی که در دوره ریاست جمهوری آیت الله هاشمی و به ویژه پس از حمله عراق به کویت صورت پذیرفت، روابط دو کشور وارد مرحله جدیدی از همکاری و اعتمادسازی گردید. روند مناسبات پس از اعلام سیاست تنش‌زدایی از سوی جمهوری اسلامی، روندی رو به بهبود شد و دو طرف علی‌رغم اختلافات موجود سعی بر برطرف کردن ابهامات موجود و نزدیکی روابط داشتند، سوء ظن و بدگمانی ها میان طرفین به یگدیگر رقیق و ضعیف گردید.

جمهوری اسلامی ایران و عربستان سعودی با توجه به ظرفیت‌ها و ویژگی‌های خود، دو کشور مهم و تعیین کننده در منطقه محسوب می‌شوند. در بررسی روابط ایران و عربستان، لازم است به محورهایی نظیر اهمیت و جایگاه منطقه‌ای و بین‌المللی خلیج فارس، موضوع انرژی و نقش دو کشور در اوپک، جایگاه قدرت‌های منطقه‌ای و رقابت‌های منطقه‌ای، فرامنطقه‌ای و بین‌المللی در این منطقه استراتژیک،حمایت از تشیع و محور آن توسط ایران در مقابل سلفیسم و واپس گرایی اسلامی مروجی توسط عربستان، موقعیت و جایگاه عربستان سعودی و ایران و عوامل تأثیرگذار در مناسبات سیاسی دو کشور، نقاط اشتراک و افتراق بین دو کشور؛ فرصت‌های چالش‌های فراروی عربستان و ایران و در نهایت پیامدهای نزدیکی دو کشور در سطوح دو جانبه، منطقه‌ای و بین‌المللی مورد توجه قرار گیرد. در واقع عنایت به این عوامل در دولت سازندگی، علتی بود بر تلاش های شخص رییس جمهور تا به انزوای سیاسی و بین‌المللی جمهوری اسلامی ایران پایان دهد، بطوریکه در همین دوران شاهد بهبود و گشایش در روابط خارجی با سایر کشورها در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی بودیم.

در مجموع در یک بیان جامع می‏‌توان اصول سیاست خارجی ایران در دوران ریاست جمهوری آیت الله هاشمی رفسنجانی را در اصولی چون محاسبه‏‌گری و عقلانیت ابزاری در سیاست خارجی و قبول توامان اصالت مصالح اسلامی و ایدئولوژیک و منافع ملی با تاکید بر اولویت منافع ملی حیاتی، برقراري ارتباط با ساير كشورها به خاطر ملزومات اقتصاد داخلي و سازندگي؛ عضويت فعال در سازمان هاي منطقه اي و بين المللي؛ انعطاف پذيري و جهت گيري هاي مصلحت گرايانه جهت خروج ايران از انزواي سياسي تحميل شده، اولویت روابط بین دولتی بر مناسبات بین ملتی، واقع‏‌بینی و توجه به قدرت مادی به ویژه قدرت اقتصادی، عدم اصالت وضع موجود و نظم مستقر بین‏‌المللی و قبول آن به حکم ثانوی و مصلحتی، ملی گرایی مبتنی بر جنبه های دینی- مذهبی و عقلانی، تثبیت انقلاب در داخل و صدور آن از طریق الگوپردازی اقتصادی بود.

قابل تاکید است که در اين دوره از سياست خارجي ايران دولت با در نظر گرفتن واقعيات بين المللي بسياري از آرمان هاي خود را تعديل نمود اما برتري داشتن هنجارهاي داخلي در تعيين رفتار سياست خارجي سبب مي گردد كه ديدگاه هاي آرمان گرايانه ارجحيت خود را همچنان حفظ نمايند.

در ارتباط با دولت سازندگی، سیاستگذاری ها و سیاست سازی های آن باید همزمان هم نگاه کنشی و هم نگاه ساختاری را مورد توجه قرار دهیم. بطوریکه با اتخاذ تنش زدایی کنشی و ساختاری رییس دولت و کابینه دولت، دولت های حامی صدام در جنگ علیه ایران را، نه تنها به پای میز مذاکره آورده، بلکه سند پیروزی سیاسی ایران را نیز در سازمان ملل به امضا رسانیدند.

روابط ایران و اروپا نیز در این دوره، علیرغم افت و خیزهای فراوان ( قضیه کتاب آیات شیطانی و مرتد خواندن سلمان رشدی و فتوای قتل او، ماجرای دادگاه میکونوس ) از حالت عناد و دشمنی صرف و براندازانه خارج گردید. در واقع ماحصل مصالحه و همزيستي و این شیفت رفتاری دولتمردان ایران و همگام شدن با نظام جهانی بعنوان یک اولویت نه ارزش، موافقت با آزادسازي حدود 600 ميليون دلار از دارايي هاي بلوكه شده ايران در آمريكا توسط ایالات متحده بود.

خلاصه کلام اینکه آنچه ما در این دوره تاریخی از تاریخ معاصر ایران مورد توجه قرار می دهیم یک نکته اجماعی را محوریت می یابد نقش کنش ساز و شخصیت تحول ساز آیت الله هاشمی رفسنجانی برای عبور انقلاب از پیچ های تاریخی و حساس برای بقا نظام در این دوره است. در واقع کنش های فردی ایشان در قالب ساختارهای نظام قابل تحلیل هستند؛ ساختارهایی با ارزش های ذهنی و عینی که دائماً در حال بازتولید شدن است و تنها نمادهای آن با رویکردهای جدید تغییر می یابد. درک و دریافت از نیازهای داخلی و معرفت یافتن به تحولات جهانی در واحد شدن سیاست های معاندی کانون قدرت جهانی نسبت به ایران انقلابی و در نحوه مقابله با ارزش های انقلاب و تلاش برای خنثی نمودن آن با عنایت به رهبری ائتلافی و اجماعی میان مقام رهبری و ریاست جمهوری که منجر به ظهور ساختار واحدی در سیاست خارجی شده بود، اگر مبالغه نباشد همگی درایت و تدبیری از جنس آیت الله هاشمی رفسنجانی را طلب می کرد. به بیانی توجه به حقوق، توانمندی ها و زمینه های جغرافیایی، جمعیت، توانایی های اقتصادی، ساختار نظام سیاسی، ساختار اجتماعی و پیشینه تاریخی در این دوره جهت ایفای نقش جدی تر در منطقه می باشد؛ بطوریکه پیگیری سیاست صدور انقلاب را با توجه ویژگی های مختصاتی جغرافیایی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی در ذیل اقتصادی قوی و پویا و الگوسازی اقتصادی یافتند که هم به توسعه و بازسازی کشور و ارزش های جهانی انقلاب مبنی بر مبارزه با ظلم و اسکتبار جامه عمل بپوشانند و هم از انزوا و فشارهای وارده بر کشور جلوگیری به عمل بیاورند و نظام را هرگونه تهدیدات مصون بدارند و از تبدیل و بالفعل شدن تهدیدات بالقوه علیه نظام جلوگیری به عمل آورند.