خطر انقراض شتر دوکوهانه

تدبیر24:شترهای دوکوهانه با 750 تا 850 کیلوگرم وزن، دارای پوشش پشمی ضخیم بوده و به طور میانگین محصول پشم و کرک آنها سالیانه به پنج کیلوگرم، در حیوانات نر بالغ به بیش از هشت کیلوگرم و در سایر نرها به 10 کیلوگرم می رسد.

دوره شیردهی آنها 160 روز بوده و در یک دوره حدود 700 تا 800 لیتر شیر تولید می کنند که از این مقدار 300 لیتر برای مصرف انسان و بقیه به خوراک دیلاق ها می رسد.

شیر شتر سرشار از ویتامین C بوده و می توان از آن به راحتی فراورده های لبنی تهیه کرد؛ در حالی که در شیر شترهای یک کوهانه نیاز به افزودن بعضی مواد از جمله کلریدکلسیم دارد.

هر نفر شتر دوکوهانه روزانه حدود 14 کیلوگرم ماده خشک مصرف می کند؛ ماده ها روزانه در فصل تابستان 35 تا 40 لیتر و در فصل زمستان 20 تا 25 لیتر و شتر نر دوکوهانه در فصل تابستان 40 تا 55 لیتر و در فصل زمستان 20 تا 35 لیتر آب می آشامد.

شتر دوکوهانه می تواند تا 30 درجه بالای صفر در تابستان و در زمستان تا منفی30 درجه سانتیگراد را به راحتی تحمل کند. متوسط باری که می تواند حمل کند 100 تا 150 کیلوگرم است که این امر به طور مستقیم به وضع جسمانی و مسافت بستگی دارد و در مسافت های کوتاه (155 کیلومتر) می توان مقدار بار را تا 250 و حتی 300 کیلوگرم افزایش داد.

این گونه باتوجه به ساختمان بدنی خاص خود به شرایط آب و هوای سرد خشک تطابق یافته و می تواند در راه های کوهستانی و پربرف رفت و آمد کند.

برخلاف شتر یک کوهانه که درجنوب عربستان اهلی شده ، شتر دوکوهانه یا شتر بلخی گونه ای از شترسانان است که در خاور دور، آسیای میانه و غرب اسیا توسط عشایر کوچ نشین به منظور حمل و نقل و کارهای سخت سده ها پیش از میلاد اهلی شده و بعدها با استقرار عشایر از این گونه برای شخم زنی و لشکرکشی در کنار بهره برداری از پشم، پوست و گوشت آن استفاده شد.

اما تاریخچه استفاده از شتر دوکوهانه در ایران چندان روشن نیست؛ هرچند که در اوستا -کتاب مقدس زرتشتیان- که بین سال های 530 تا 570 پیش از میلاد نگاشته شده، اشاره فراوان به شتر شده اما مشخص نیست که منظور از شتر کدام گونه آن است؛ برخی معتقدند که منظور از شتر در اوستا، شتر دوکوهانه بوده و شتر یک کوهانه سال ها بعد و همزمان با فتوحات ایرانیان در بین النهرین، فلسطین و مصر به ایران وارد شده است. این فرضیه مبتنی بر نقش هایی بر روی دیوارهای تخت جمشید می باشد که در فاصله زمانی بین قرن ششم یا هفتم پیش از میلاد ساخته شده است.

شتر دوکوهانه جهت حمل و نقل در جاده ابریشم -که نقش بسیار مهمی را در تجارت دنیای قدیم بازی می کرد- برای جابجایی محصولات تجاری استفاده می شد اما استفاده وسیع از شتر یک کوهانه برای مقاصد عمومی، بارکشی در کنار میزان تولید سریع گوشت و شیر منجر به عقب نشینی تدریجی شتر دوکوهانه به طرف مناطق شمالی و کشورهایی مانند قزاقستان، ازبکستان و مغولستان شد؛ جایی که شرایط اقلیمی برای شتر یک کوهانه بسیار دشوار بوده و ناچار بودند از شتر دوکوهانه استفاده کنند.

شترهای دوکوهانه با سم های مقاومی که مناسب تردد در زمین های سنگلاخی است و همچنین با پشم و کرک زیادی که در بدن دارند، در هوای سرد و باد و طوفان هایی که معمولا در مناطق سرد و خشک مغولستان و دامنه کوه های هیمالیا وجود داشته، از خود محافظت می کردند و از این رو این احتمال وجود دارد که نسل شترهای دوکوهانه موجود درایران از نسل شترهای ترددی فوق باشد.

هم اکنون تعداد شترهای دوکوهانه در جهان حدود 2 میلیون نفر است که در کشورهای چین، مغولستان، افغانستان و به میزان کمتر در ایران، ترکیه و آذربایجان پراکنده هستند؛ اما برآوردها از تعداد شترهای دوکوهانه در کشور ما کمتر از 100 نفر است که بیشتر آنها در مناطق شمال شرق و غربی کشور -استان های گلستان و به خصوص اردبیل- زیست می کنند.

شتر دوکوهانه ای که در استان اردبیل پرورش می یافت از نوع پاکوتاه، رنگ پشم آنها قهوه ای و قهوه ای تیره، میزان تولید پشم آنها بیشتر از نژاد پابلند بوده و بیشتر در دشت مغان توسط عشایر ایل سون نگهداری می شد.

به علت عدم حمایت های مالی مناسب از جمله در تامین آب، نهاده های دامی و اعتبارات بانکی، در حال حاضر تعداد شترداران در سطح منطقه به شدت کاهش یافته و نسل این گونه از شترها نیز به طور جدی در خطر انقراض می باشد.

مسوول مرکز تحقیقات کشاورزی استان اردبیل با اشاره به جمعیت کم شترها، میزان همخونی آنها را بالا عنوان کرد و گفت: در مواردی ناقه های متولد شده اختلالات ژنتیکی زیادی داشتند؛ از این رو همه جمعیت شترهای دوکوهانه استان باید از نظر ژنتیکی بررسی شده و ضریب خویشاوندی آنها استخراج شود.

اکبر ابرغانی اضافه کرد: شترهای دوکوهانه منطقه از جمله در ایستگاه های جعفرآباد مغان و جهادآباد مشکین شهر پلاک و در مجموع متولی مشخصی ندارد و در نتیجه جمعیت موثر آنها نامشخص است.

وی همچنین بیان کرد: انقراض نسل براساس تعداد نرهای موجود مشخص می شود و در حال حاضر نمی دانیم با توجه تعداد نرهایی که داریم آیا می توانیم آنها را انقراض یافته حساب کنیم و یا می توانیم با مدیریت صحیح آنها را از خطر انقراض نجات دهیم.

کارشناس شتر مرکز اصلاح نژاد دام کشور در این زمینه به خبرنگار ایرنا اظهار کرد: دیدگاه ما پر کردن خلاء های موجود است و پیشتر وزیر جهاد کشاوزی حفظ نژاد گاو گلپایگانی و شتر دوکوهانه را به سازمان جهانی خوار و بار و کشاورزی (FAO) تعهد کرده و امیدواریم بتوانیم بانک ژن اینگونه را به صورت ملی حفظ کنیم.

داوود کیانزاد اضافه کرد: در حال حاضر می توانیم برای ایجاد تنوع ژنتیکی، شترهای دوکوهانه نر را از دیگر استان ها به اردبیل انتقال دهیم؛ اما برای انجام کاری اساسی نیازمند جلب کمک های بین المللی هستیم و برای این امر طرحی را به زبان انگلیسی تهیه و امکانات مورد نیاز را ذکر می کنیم.

وی عنوان کرد: خواستار حضور فاروق فارس مدیرکل آکساد (ACSAD) برای بازدید و کمک به این پروژه بودیم که به دلیل مشکلات مالی، در شرایط کنونی این امر امکان پذیر نیست؛ اما با توجه به اینکه دفتر فائو در ایران مستقر است، می توان مقدمات حضور و بازدید نمایندگان آنها را فراهم کرد که البته حدود 2 ماه به طول می انجامد.

کیانزاد ادامه داد: نوع کار طوری است که حفظ ژن شتر دوکوهانه باید در مقایس جهانی ثبت شود گرچه از سال 1390 تلاش کردیم برای سه نژاد گاومیش، اسب و شتر اعتباری کسب کنیم اما میزان بودجه اختصاصی کفایت نمی کرد.

وی در ادامه بر تثبیت ایستگاه اصلاح نژاد جعفرآباد مغان در استان اردبیل تاکید کرد و خواستار توجه بیشتر به این مرکز شد.

همچنین مدیر امور دام جهاد کشاورزی استان اردبیل در این زمینه گفت: طی سال های گذشته ردیف نگهداری شترهای دوکوهانه فاقد خط اعتباری بوده و از این رو حتی ساربانی برای رسیدگی به شترهای موجود در ایستگاه جعفرآباد مغان نداشتیم؛ در نتیجه شترها به حال خود رها شدند.

ولی سعادتی افزود: حفظ و توسعه شترهای دوکوهانه در کشور یک اولویت است و اگر به این امر رسیدگی نشود، احیای نسل در حال انقراض این گونه با مشکل روبرو می شود.

این مسایل در حالی عنوان شد که معاون بهبود تولیدات گیاهی جهاد کشاورزی استان اردبیل از راه اندازی مرکز ملی حفظ و توسعه شتر دوکوهانه در جعفرآباد مغان خبر داده است.

به گزارش خبرنگار ایرنا، بهلول تکلوی هدف از راه اندازی این مرکز را جلوگیری از انقراض نسل شتر دوکوهانه و حفظ ذخایر ژنتیکی این گونه عنوان کرد.

وی افزود: در این مرکز عملیات احداث و راه اندازی سیلوی علوفه ای، جایگاه شتر، انبار کنسانتره و ساختمان کارگری به پایان رسیده و بزودی به لوازم و امکانات تخصصی و آزمایشگاهی نیز مجهز خواهد شد.

تکلوی بیان کرد: با هدف افزایش انگیزه شترداران دوکوهانه منطقه، به ازای هر نفر شتر مبلغی به عنوان حق انگیزه به شترداران بومی پرداخت خواهد شد تا با دلگرمی بیشتر، کار نگهداری و پرورش این گونه را انجام دهند.

وی تاکید کرد: تاکنون بیش از 100 نفر شتر زیر پوشش طرح توسعه شترداری قرار گرفته و ثبت مشخصات شده؛ طبق هماهنگی ها با مرکز اصلاح نژاد دام کشور، در آینده نزدیک از حضور نمایندگان نهادهای بین المللی در زمینه گسترش شترهای دوکوهانه بهره برده و ارتباطات تنگاتنگ خود را در این زمینه گسترش خواهیم داد.

پیشتر عشایر شترهای دوکوهانه نر را با شترهای ماده یک کوهانه تلاقی می دادند که شترهای دورگه حاصله در نسل اول یک کوهانه بوده و از نسل اول به بعد نیز به لحاظ ضعیف و غیرطبیعی بودن و مرگ و میر زیاد توصیه نمی شود و با توجه به قلت جمعیت شترهای دوکوهانه و همخونی، راه جلوگیری از انقراض آنها را وارد نمودن خون جدید در گله عنوان می کنند.

راه دیگر نیز انجام تلاقی تدریجی بین دورگه های حاصل از تلاقی شتر نر و ماه دوکوهانه با یک کوهانه ها طی سه نسل می باشد که کارشناسان ژنتیک معتقدند نتایج حاصل از شتر دوکوهانه با درجه خلوص خونی 94 درصد می شود. اما طی سال های گذشته، تغییر تدریجی شیوه زندگی عشایر ایران به ویژه عشایر استان اردبیل به عنوان مهمترین پرورش دهندگان شتر دوکوهانه، نسل این گونه را در خطر انقراض قرار داده است و با توجه به این شرایط به نظر می رسد برای حفظ این گونه، مسوولان خود باید ورود کنند.

چند سال پیش در ﺍﻳﺴﺘﮕﺎﻩ ﺗﺤﻘﻴﻘﺎﺕ ﺷﺘﺮ ﺩﻭﻛﻮﻫﺎﻧﻪ ﺟﻬﺎﺩ ﺁﺑﺎﺩ مشکین شهر، با هدف مقابله با خطر انقراض نسل، طرح تکثیر این گونه با همکاری صندوق حمایت از پژوهشگران کشور، دانشگاه تهران و مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان اردبیل به اجرا درآمد؛ نتیجه این طرح تولد نخستین شتر دوکوهانه جهان با استفاده از روش انتقال جنین با نام 'بهینا' در سال 1386 بود.

به نظر می رسد در شرایط کنونی تنها راه نجات نسل شتر دوکوهانه ایران از خطر انقراض، ورود و توجه جدی مسوولان کشوری و استانی به این موضوع و اختصاص خط اعتباری ویژه باشد تا در وهله اول نسبت به تعیین ضریب خویشاوندی آنها اقدام و در مراحل بعدی با استفاده از علم ژنتیک و تلقیح مصنوعی و یا ترکیب نژاد شترهای ایرانی با گونه های یکسان در کشورهایی مانند آذربایجان اقدامات اساسی صورت گیرد.