یلدای 93؛ همنشینی سنتی ملی و سوگ مذهبی

تدبیر24:  ایرانیان با توجه به پیشینه فرهنگی عمیق خود و آیین های تمدن سازی خود بی توجه به نگاه موضوعی و محتوایی سنت های ملی، زمانی که این سنت های سور و شادی آور با مناسبت های سوگ و تعزیت مذهبی همنشین شده است تلاش کرده اند تا همخوانی نابی از این همنشینی را با حفظ شان و جایگاه آن مناسبت مذهبی به منصه ظهور برسانند.

تجلی این اتفاق را در همزمانی ایام محرم و صفر با عید باستانی نوروز نیز شاهد هستیم که هر از گاهی به دلیل تقاطع و همزمانی تقویم شمسی و قمری در فرهنگ ها و سنن ایرانی شاهد بودیم که ایرانیان مسلمان با حفظ فرهنگ اسلامی سعی کرده اند تا چنین تقاطع های زمانی را به حفظ حرمت ها و شئونات اسلامی و ایرانی برگزار کنند.

حتی نکته قابل توجه در این میان نظر و آرای بزرگان و فقهای اسلامی است که به عنوان مثال، آیت الله مکارم شیرازی در پاسخ به استفتایی، نظر خود را درباره حکم برگزاری آیین یلدای امسال و حکم شرعی آن این گونه بیان کرده است که: «سنت خوب صله رحم که همراه با کار خلاف شرعی نباشد، از نظر اسلام مورد تایید است و در این ایام عزا، از برگزاری مجالس شاد، خودداری شود».

ایرانیان نیز در دهه های گذشته که شب یلدا با یکی از تعزیت ها و سوگواره های فرهنگ غنی و ناب تشیع همزمان بوده آیین هایی چون نقل خوانی (ذکر شهادت و مصائب اهل بیت(ع)) را جایگزین حماسه خوانی های سنتی یلدا و یا آیین قصه خوانی شهرزاد ( مجموعه داستانی 1001 شب) را با آیین مقتل خوانی یا شهادتنامه خوانی جایگزین کرده اند و در کنار حفظ سنت دید و بازدید از اقوام و خویشان به ویژه بزرگان خاندان (صله رحم) آیین های سور و شادی خود را کنار گذاشته و به برگزاری آیین های سوگ و تعزیت با محور شعائر اسلامی و شیعی می پردازند.

اما در کنار این تغییر رویه فرهنگی همواره پاسداشت سنت های ملی ایرانی به عنوان بخشی از میراث گران بهای فرهنگی این سرزمین تمدن ساز از اصول عرفی زیست مردمان ایران زمین بوده تا این میراث گرانبها را به عنوان دُری ارزشمند برای آیندگان حفظ کنند.



** یلدا چیست

آیین یلدا که ریشه در باورهای آیین مهر به عنوان کهن ترین آیین تمدن ساز ایرانی دارد از دیرباز بهانه ای برای اتحاد، همدلی و تعامل ایرانیان بود که در گذار تاریخی، امروز در هیاهوی زندگی مدرن بیشتر به یک نماد بدل شده است.

آنچه از مراسم آیینی شب یلدا، بیشترین بازتاب را در فرهنگ ایرانی داشته به نبرد سیاهی و روشنایی و ظفرمندی روشنایی اشاره دارد.

آیین های ملی و باستانی ایرانیان همواره نقشی بی بدیل در تکوین و تکامل تاریخ تمدن بشر داشته است. به گواه تاریخ پژوهان و کارشناسان رفتارهای آیینی و ملی، رسوم باستانی ایرانیان در سیر تحول رفتارهای آیینی بسیاری از ملل جهان از آسیای میانه گرفته تا خاور دور، منطقه آناتولی و قاره اروپا تاثیر بسزایی داشته است.

حتی در کتاب تاریخ تمدن اثر ویل دورانت نویسنده و تاریخ پژوه بزرگ معاصر این نکته به عینه نقل شده است که سهم ایرانیان در بخش تکوین «خِرد» در رفتارهای آیینی ومردمی جهان، اگر بیش از نگاه باستانی در یونان نباشد، کمتر از آن نخواهد بود. که این نقل قول نیز، گواه دیگری بر تاثیر رفتارهای آیینی ایرانیان در سیر تحول تاریخی تا به امروز به شمار می رود.



** یلدا، پیام آور روشنایی

ایرانیان از دوران باستان ارتباط تنگاتنگی با طبیعت و پدیده های آن داشتند و دلیل شکل گیری و پیدایش بسیاری از رفتارهای آیینی، خرده روایت های نمایشی و اشکال ابتدایی روایت های آیینی و سنتی، ریشه در ارتباط زندگی ایرانیان با پدیده های طبیعی دارد.

به عنوان مثال در آخرین روز ماه آذر که بلندترین شب سال در مدار حرکتی زمین است، ایرانیان این شب را در باورهای آیینی، سمبلی بر مبارزه مستمر و پیوسته تاریکی و روشنایی می دانستند که در نهایت با پیروزی روشنایی همراه است. مردم نیز در این شب با شب زنده داری و گردهمایی کنار یکدیگر سعی می کنند تا بنابر تفکر باستانی پاسدار نبرد «اهورا» و «اهریمن» باشند و در جشن پیروزی اهورا بیدار و حاضر باشند.

همین مسئله که ریشه در یک رفتار طبیعی در گردش وضعی زمین داشت، بهانه ای را برای ایرانیان سبب ساخت تا به واسطه آن از نمادهای مختلف جشن و شادمانی و اسباب ظفرمندی اهورا استفاده کنند.

از آنجایی که همواره «خون» به عنوان نماد پاکی، طهارت و رستگاری در فرهنگ ایرانی شناخته می شود و در این شب از میوه ها و خشکبار قرمز رنگ استفاده می کردند تا سمبلی بر رسیدن به طهارت و پاکی وجود و دورن انسان ها باشد.

همچنین در شکل شناسی رفتارهای آیینی، ایرانیان در این شب با روایت داستان ها و متل های باستانی به روایت نبرد خیر و شر و تاریکی و روشنایی می پرداختند. در خلال این روایت ها، نکته های پندآموزی را به شنوندگان به خصوص جوانان و نوجوانان جمع آموزش می دادند تا آنها نیز در مسیر زندگی خود با در پیش گرفتن راه روشنایی ضمن پرهیز از ورود و ارتکاب اعمال گناه و اشتباه که به اعمال سیاه شهره است، راه رستگاری و سعادت را در پیش گیرند.

از سوی دیگر در دوران باستان مسئله تعامل و همراهی مردم از مهمترین رفتارهایی بود که باعث ایجاد اتحاد میان آنها می شد. همین اتحاد و همراهی بود که جامعیت نظام و دولت را در برابر تهاجم بیگانگان حفظ می کرد تا کیان ایرانیان که همواره مورد حمله بیگانگان قرار داشت از گزند و آسیب در امان باشد.

از سوی دیگر همین رفتارهای آیینی و نمایشی چون شب نشینی های خانوادگی، قصیده سرایی، داستان خوانی، پرده خوانی و بازی های نمایشی، ضمن تقویت روحیه سرزندگی و اشتیاق، به عنوان مهر محکمی بر صرف فعل اتحاد و یگانگی ایرانیان به شمار می آمد.

در حقیقت همین یکدستی در رفتارهای آیینی و ملی بود که با ورود اسلام به سرزمین ایران، نه تنها این آیین ها از هم گسیخته نشدند که با هضم داشته های این آیین و دین جدید در باورهای ملی و باستانی، مقدمات شکوه و جلال آیین های مذهبی و دینی را فراهم ساختند.



** تفال به قرآن و حافظ

از جمله آیین هایی که با ورود اسلام در فرهنگ ایرانی از دوام و قوام بیشتری برخوردار شد، آیین «شب یلدا» بود، چرا که تفکر موجود در این آیین، یعنی تبعیت از طبیعت در مبارزه سیاهی و روشنایی و پیروزی روز بر شب و طلایه داری امید در این مسیر، در حقیقت با نص صریح آموزه های اسلام به عنوان متقن ترین و کامل ترین دین رستگاری بشر همخوانی داشت.

بر همین اساس بود که ایرانیان مسلمان، حتی تا امروز نیز در مراسم شب یلدا نه تنها سنت های باستانی خود را حفظ کردند که با افزودن تفال به قرآن و دیوان حافظ شیرازی (به این دلیل که او حافظ قرآن بود و ابیات او را بازتاب دانش قرآنی و معنوی می دانستند) بر شکوه و جلال سنت های این شب افزودند.

تفکر پاسداشت و زنده نگه داشتن و بیدار ماندن در یلدا چنان با خوانش های رفتاری بشر در مواجهه با طبیعت و انگاره های ذهنی و روحی و روانی مردم خوانش داشت که این حرکت آیینی در بسیاری از کشورها نیز نفوذ پیدا کرد. حتی در شرق دور و کشورهایی چون چین و ژاپن که خود این کشورها نیز به عنوان سرزمین های تمدن ساز شناخته می شوند، باعث ایجاد فلسفه نوینی در تکوین زندگی مردمان آن سرزمین ها شد.



** آیین یلدا از گذشته تا امروز

همزمان با گذشت زمان و ورود انسان ها به دوران مدرن، تضارب آرا در خلال گسترش رسانه ها و اختلاف نسل ها در پذیرش آیین های سنتی و شیوه های مدرن رفتاری، بسیاری از آیین ها و سنن باستانی در ایران از شکل رفتار اجتماعی به شکل نماد و سمبل تغیر ماهیت دادند.

امروزه دیگر شب یلدا با تمام تفکرات باستانی و آیینی گذشته خود بیشتر در ظاهر حفظ شده اما در عمل با تغییرات ماهوی فراوانی مواجه شده است.

به عنوان مثال با تکثر و تعدد ابزار رسانه ای دیگر خبری از خرده روایت ها و نمایش های آیینی شب یلدا نیست و کمتر خانواده ای است که مانند گذشته تمامی افراد را در این شب کنار هم جمع شده ببیند.

اگر هنوز این شکل از رفتارهای آیینی در برخی از خانواده ها حضور دارد بیشتر پای بزرگان فامیل و پیشکسوتان در این جمع ها به گردهمایی ختم می شود و کمتر می توان شاهد زنده نگه داشتن رسومات این آیین به وسیله تمام اعضای یک خانواده بود.

شاید در تبیین مفهوم رنگ باختن آیین و سنن باستانی ملت ها در دوران مدرنیزم و پسامدرنیزم، صحبت های «ژاک لاکان» فیلسوف و زبان شناس معاصر فرانسوی به عنوان سندی متقن مورد پذیرش باشد آنجا که گفته است: انسان مدرن چنان در هیاهو و چنبره دستگاه های مکانیکی و الکترونیکی ساخته خود گرفتار شده که حتی اگر بخواهد هم زمانی برای تامل به گذشته اش ندارد؛ چرا که لحظه ای غفلت باعث عقب افتادن او از ماشین مدرنیزم خواهد بود و عقوبتی تلخ تر از این برای بشر وجود ندارد که عقب ماندن از مدرنیزم به معنای طرد شدن در جهان امروز است و این چه سرنوشت تلخی است که گریبان ما انسان های مدرن را گرفته است.