فشارهای فراقانونی و دیوار کوتاه فرهنگ

تدبیر24: توقف اکران فیلم سینمایی «خانه پدری» ساخته ی «کیانوش عیاری»، با وجود داشتن مجوز از وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی دولت یازدهم، به باور سینماگران حاکی از آن است که مجوزهای وزارت ارشاد زیر تیغ گروه ها و نهادهای خارج از قوه ی مجریه هستند.

توقف اکران فیلم سینمایی «خانه ی پدری» به کارگردانی «کیانوش عیاری» در گروه سینمایی «هنر و تجربه» وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، تنها پس از 10 سانس نمایش طی دو روز، واکنش های بسیاری را در میان اهالی فرهنگ و سینما برانگیخته است.

به باور سینماگران، این اتفاق، نه به خواست واقعی مسوولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، بلکه با فشارهای وارد شده از سوی نهادهای خارج از دولت بر این وزارتخانه صورت گرفته است؛ چراکه این فیلم دارای مجوز رسمی نمایش بود.

«خانه پدری» محصول سال 1389، تاکنون فراز و نشیب های بسیاری را پشت سر گذاشته است؛ فراز و نشیب هایی که تاکنون اکران عمومی این اثر را با چالش رو به رو کرده است؛ چالش هایی که گویی داشتن پروانه ی نمایش از وزارت ارشاد نیز به رفع آنها کمک نرسانده است.

ترویج خشونت اتهامی است که مخالفان «خانه پدری» به آن وارد می کنند . «خانه پدری» در 5 اپیزود ساخته شده و تصویرگر سرنوشت خانواده یی در 6 دهه است. این فیلم زندگی «محتشم» شخصیت محوری آن از 15 سالگی تا 80 سالگی را روایت می کند. در این فیلم که رفتارهای ظلم آمیز در قبال زنان به صورتی بی پرده به تصویر کشیده شده است، «مهدی هاشمی»، «شهاب حسینی»، «مهران رجبی»، «بهناز جعفری»، «مینا ساداتی» و «نازنین فراهانی» ایفای نقش کرده اند.

مشکل مخالفان به اپیزود نخست این فیلم بازمی گردد؛ بخشی که در آن یک قتل ناموسی اتفاق می افتد؛ قتل دختری به دست پدر و به همراهی برادرش و دفن آن دختر در زمین زمین خانه ی پدری اش!

به باور منتقدانِ فیلم عیاری، صحنه های این اپیزود دلخراش است؛ سیاه نمایی غیر واقعی دارد و امنیت روانی جامعه را تهدید می کند! به اعتقاد آنها این بخش باید از فیلم حذف شود؛ موضوعی که کیانوش عیاری به رغم فشارهای بسیار تاکنون زیر بار آن نرفته است؛ چراکه اپیزود نخست «خانه پدری» حلقه ی اتصال چهار اپیزود بعدی آن است که هر یک با فاصله ی زمانی چند ساله، نشان می دهد همان خانواده در همان خانه، چه وضعیتی پیدا کرده اند. «خانه پدری» خانه یی است که سال ها گور دختری است که روزگاری به دلیل برخی تعصب های غلیظ و کورکورانه که در فرهنگ ایرانیان ریشه دوانده است، به دست نزدیک ترین کسان خود از ادامه ی زندگی محروم شده است.

*** موانع «خانه پدری»؛ از توقیف تا صدور مجوز و اکران و بازهم توقیف

چالش های موجود در مسیر دریافت مجوز اکران عمومی «خانه پدری» سابقه یی نزدیک به 4 ساله داشته و تازگی ندارد.

فیلم «خانه پدری» در ابتدا با سرمایه گذاری موسسه ی «ناجی هنر» وابسته به نیروی انتظامی جمهوری اسلامی تولید، اما پس از مدتی با مخالفت مسوولان ناجا رو به رو شد. این مخالفت زمانی بالا گرفت که در شهریور ماه 1391 «خانه پدری» در جشنواره ی فیلم «ونیز» به نمایش در آمد و مورد توجه منتقدان خارجی قرار گرفت. به دنبال این اتفاق مسوولان ناجا اعلام کردند «خانه پدری» آنگونه که آنها در نظر داشتند، ساخته نشده است.

بدین ترتیب، آخرین ساخته ی کیانوش عیاری از همان زمان با مشکل رو به رو شد؛ مشکلی که سرانجام با کنار کشیدن ناجا و پس گرفتن سرمایه یی که خرج آن کرده بود حل شد.

اما ماجرا به همین جا ختم نشد. همراهی نکردن مسوولان وقت در وزارت فرهنگ و ارشاد دولت قبل و اعطا نشدن مجوز اکران به «خانه پدری» به یقین یکی دیگر از مهم ترین موانعی بود که کیانوش عیاری در 4 سال گذشته برای نمایش اثر خود با آن مواجه بود.

این مانع اما در ماه های نخست شروع به کار دولت یازدهم بر طرف شد و «خانه پدری» عیاری از وزارت فرهنگ و ارشاد این دولت مجوز گرفت. دریافت این مجوز به دنبال اقدام های فرهنگی دیگر دولت یازدهم از جمله بازگشایی «خانه سینما»، امید تحقق وعده های انتخاباتی «حسن روحانی» رییس جمهوری اسلامی ایران در زمینه ی فرهنگ را در دل اهالی آن بارور ساخت. اگر چه گذشت زمان پرده از برخی موانع، فشارها و تنگ نظری ها در مسیر تحقق اهداف فرهنگی دولت یازدهم و مسوولان فرهنگی آن بر می دارد؛ موانعی که طی روزهای اخیر و پیرامون اکران هر چند محدود «خانه پدری» در گروه سینمایی «هنر و تجربه» نمود بارزی داشت.

خبر اکران محدود «خانه پدری» در گروه سینمایی «هنر و تجربه» از 4 دی ماه جاری، اگرچه خبر خوشی برای دوستداران سینما محسوب می شد، اما آن هم با مخالفت ها و تنگ نظری هایی همراه بود.

نخستین آن همراهی نکردن سینماهای وابسته به «حوزه هنری» و «شهرداری» از جمله «پردیس سینمایی آزادی»، «سینما سوره ی اصفهان» و «سینما خانه هنرمندان» که نمایش فیلم های گروه سینمایی «هنر و تجربه» در آنها پیش بینی شده است، بود.

توقف نابهنگام اکران «خانه پدری» تنها دو روز پس از آغاز این اکران اما شک عجیبی را به اهالی فرهنگ و سینما وارد کرد. گویا داشتن مجوز هم مخالفان این فیلم را که اکنون کمیسیون فرهنگی مجلس در صدر آنها قرار گرفته، قانع نکرده است.

به تازگی «مرتضی آقا تهرانی» نایب رییس اول کمیسیون فرهنگی مجلس درباره ی اکران فیلم «خانه پدری» در گروه سینمایی هنر و تجربه در گفت و گو با رسانه ها اعلام کرد: مجلس درباره ی فیلم «خانه پدری» نظر دارد و محتوای آن را مناسب نمی داند و معتقد است این فیلم نباید از امتیاز اکران استفاده کند.

او گفت: در صحبت هایی که اعضای کمیسیون فرهنگی با مسوولان وزارت ارشاد داشته اند، نگرانی کمیسیون فرهنگی منتقل شده و نتیجه «عدم اکران» این فیلم خواهد بود.

پیشتر نیز «احمد سالک» رییس کمیسیون فرهنگی مجلس و بیش از او «نصرالله پژمانفر» عضو دیگر این کمیسیون نیز نگرانی خود در خصوص اکران برخی فیلم ها از جمله «خانه پدری» را اعلام کرده بودند.

اواخر مهر ماه سال جاری بود که احمد سالک در گفت و گو با خبرگزاری «تسنیم» از نامه ی کمیسیون فرهنگی مجلس به «علی جنتی» وزیر ارشاد، برای توقیف 8 فیلم خبر داد.

سالک در این سخنان گفته بود، باخبر شدیم که کارگردان ها حرکتی را به تحریک برخی از افراد انجام داده اند و آن این است که آنها می گویند مجلس چه کاره است که در این راه قدم می گذارد چرا که این مساله یک بحث تخصصی است و مجلس حق ندارد در این موضوعات ورود پیدا کند. در پاسخ به این دسته از افراد باید گفت که، مجلس شورای اسلامی در راس امور است.

*** فشارهای فراقانونی و دیوار کوتاه فرهنگ

مخالفت نمایندگان مجلس با نمایش برخی آثار سینمایی موضوع تازه یی نیست؛ مخالفتی که طی 8 سال گذشته نمودهای بارزی داشته است.

در چند سال گذشته، مجلسی ها با جدیت تمام وارد بحث های سینمایی شده اند؛ به باور سینماگران این ورود اما با حاشیه سازی و سیاه نمایی بیش از اندازه درباره ی آثار هنری آنها همراه بوده است. اگر چه دولت های نهم و دهم و مسوولان وقت فرهنگی آن نیز همراهی خوبی با برخی تندروی ها در حوزه ی فرهنگ از خود نشان می دادند.

«جواد شمقدری» معاون سازمان سینمایی در دولت دهم، با وجود آنکه در آغاز به کار خود، با صدور مجوز برای برخی فیلم ها از جمله فیلم «به رنگ ارغوان» ساخته ی «ابراهیم حاتمی کیا»، به نظر می رسید روند سازنده یی را پیش گرفته است، اما اتفاق هایی که از میانه ی راه معاونت او در حوزه ی سینما رخ داد از جمله بسته شدن «خانه سینما» و توقیف آثار فیلمسازان با توجیه ضد امنیتی و ضد اخلاقی بودن آنها، اندک دلگرمی سینماگران را از آنها گرفت و بر انتقادها نسبت به عملکرد رییس سازمان سینمایی دولت دهم افزود.

در آن زمان همین رویکرد از سوی مجلسی ها نیز در پیش گرفته شد و «حوزه هنری» نیز به آن دامن زد و در نهایت اشتباه کاری و سوء برداشت برخی افراد و نهادها به توقیف فیلم های ساخته شده ی مفاخر سینمای ایران منجر شد.

«پاداش» (1387) به کارگردانی «کمال تبریزی»، «خیابان های آرام» (1389) اثر دیگر کمال تبریزی، «گزارش یک جشن» (1389) اثر ابراهیم حاتمی کیا، «خرس» (1390) اثر «خسرو معصومی»، «خانه پدری» (1389) اثر کیانوش عیاری و «قصه ها» ساخته ی «رخشان بنی اعتماد» از جمله ی این آثار سینمایی هستند که ماجرای توقیف شان به دولت قبل باز می گردد.

اگر چه از میان این آثار دو فیلم «خانه پدری» و «قصه ها» موفق به اخذ مجوز در دولت تدبیر و امید شده اند، اما برخوردهای صورت گرفته درباره ی اکران این آثار نشان می دهد، فشارهای خارج از قاعده یی در جریان است که به طور عملی مجوزهای وزارت ارشاد را بی اعتبار کرده است؛ فشارهایی که اکران «خانه پدری» را نیز متوقف کرد.

فیلم «گشت ارشاد» نیز چند سال پیش سرنوشت مشابه «خانه پدری» داشت؛ گرچه آن فیلم مجوز رسمی وزارت ارشاد را داشت اما با اعمال فشار گروه های خاص، اکرانش متوقف شد.

اکنون نیز با وجود وعده های فرهنگی دولت یازدهم، به نظر می رسد مخالفان این روند همچنان از اهرم های خود برای فشار و تاثیر گذاری بر تصمیم های نهادهای فرهنگی دولت استفاده می کنند؛ رویکردی که وزارت فرهنگ و ارشاد دولت یازدهم را که گشایش در حوزه ی فرهنگ از وعده های اصلی آن بود در یک دوراهی بزرگ قرار داده است؛ دوراهی همراهی با سینماگران یا تامین نظر نمایندگان مجلس! چراکه برخی معتقدند عقب نشینی وزارت ارشاد در قبال خواست گروه ها و نهادهای غیر مرتبط یا خارج از قوه ی مجریه، لاجرم از مقبولیت آن در میان سینماگران خواهد کاست و همراهی این وزارتخانه با سینماگران نیز احتمال برخورد از سوی نمایندگان را افزایش خواهد داد.

نارضایتی سینماگران از عملکرد نهادهای سینمایی وزارت ارشاد به موجب توقف اکران «خانه پدری» در همین چارچوب قرار می گیرد. اکنون بسیاری از سینماگران از وضعیت ایجاد شده ناراضی هستند و اقدام وزارت ارشاد در این زمینه را اگرچه زیر فشار نهادهای خارج از قوه ی مجریه تلقی می کنند، اما درست نمی دانند.

«فرهاد توحیدی» فیلمنامه نویس و رییس هیات مدیره ی «خانه سینما» گفت: اختیاری که در آیین نامه ی صدور پروانه ی نمایش برای وزیر پیش بینی شده، آخرین اختیاری است که می شود از آن استفاده کرد. اما اینکه پروانه ی نمایش صادر شود و بعد مقام وزارت بنابر مصالحی جلوی نمایش را بگیرد، اتفاق خوبی نیست. پروانه ی نمایشی که برای یک فیلم صادر می شود، اعتبار خودش را دارد و اگر قرار باشد هر روز اعمال نظرهای جدید درباره ی آن شود، فضای کسب و کار و امنیت سرمایه گذاری در سینمای ایران با مخاطره ی جدی رو به رو خواهد شد.

توحیدی افزود: در این شرایط امنیت شغلی سینماگران ایران که زیر مجموعه ی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی هستند به خطر می افتد. برای مجموعه یی که در چارچوب دولت تدبیر و امید کار می کند باید تدبیر کردن اصل اول باشد.

به گفته ی توحیدی به یمن تدابیر و سیاست های اتخاذ شده ی دولت یازدهم وضعیت سینما در یک سال گذشته نشان داد، این حوزه در حال پشت سر گذاشتن دوران رکود و نقاهت هشت سال گذشته و وارد شدن به یک فضای جدید است. اما برخی اتفاق ها از جمله حواشی ایجاد شده پیرامون «خانه پدری»، نقض غرض محسوب می شود.

به باور او، نباید اقدام هایی صورت گیرد که تمام رشته های نهادهای فرهنگی و سینمایی دولت یازدهم در طول یک سال گذشته پنبه شود.

وی با تاکید بر اینکه وزارت ارشاد در تصمیم گیری های خود تحت فشار نهادهای خارج از قوه ی مجریه است، افزود: به گمان من با کمال تاسف وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تحت فشار نهادهای خارج از قوه ی مجریه تصمیم به توقف اکران «خانه پدری» گرفته است. به عنوان مثال فشار برخی از اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس در این زمینه بی تاثیر نبوده است.

توحیدی اضافه کرد: این اقدام ها فقط مختص حوزه ی فرهنگ نیست و باید آنها را قالب یک پروژه دید، زیرا این اتفاق ها علیه تصمیم گیری های دولت در حوزه های دیگر نیز می افتد. دولت در حوزه ی سیاست خارجی یا اقتصاد تاکنون عقب نشینی نکرده است، اما در حوزه ی فرهنگ از آنجا که دیوار این حوزه همیشه کوتاه بوده است، عقب نشینی صورت می گیرد.

*** سینماگران سکوت نخواهند کرد

دخالت های فراقانونی صورت گرفته در زمینه ی فرهنگ، طی سال های اخیر بارها دل اهالی فرهنگ از جمله سینماگران را شکسته و آنها را در زمینه ی آینده ی شغلی شان نگران کرده است. این بار اما به گفته ی رییس هیات مدیره ی «خانه سینما»، سینماگران مجبورند برای دفاع از خود و آینده ی حوزه ی هنری شان واکنش نشان دهند.

فرهاد توحیدی گفت: «خانه سینما» به عنوان جامعه ی اصناف سینمای ایران، نگران امنیت شغلی اعضای خود و امنیت سرمایه گذاری در سینمای ایران است. از این رو ما به عنوان اعضای این نهاد صنفی موظف هستیم که در قبال سیاست هایی که عرصه را بر سینمای ایران تنگ کرده، از جمله اقدام های «حوزه هنری» واکنش نشان دهد؛ اقدام هایی که متاسفانه از چند سال گذشته به این سو ادامه دارد و رسمیت پروانه های نمایش را به صورت عملی زیر سوال می برد.

به گفته ی فرهادی، «خانه سینما» نسبت به تنگ نظری ها و رفتارهای مشابه با رفتاری که با «خانه پدری» چه از سوی «حوزه هنری» و چه از سوی سینماهای شهرداری انجام می شود بی تفاوت نخواهد بود و از همه ی ابزارهایش برای تغییر این سیاست ها استفاده خواهد کرد.

به باور رییس هیات مدیره ی «خانه سینما»، فیلم هایی مثل «خانه پدری» ساخته کیانوش عیاری و «قصه ها» ساخته ی رخشان بنی اعتماد نباید با وجود داشتن پروانه ی رسمی نمایش با برخوردهایی از طرف مجموعه ی دستگاه های اجرایی یا سینماهای مربوط به حوزه ی هنری یا شهرداری مواجه شوند که اینگونه امکان نمایش آنها را منتفی ساخته است.

توحیدی در پایان این گفت و گو تاکید کرد: «خانه سینما» با همه ی احترامی که برای دولت تدبیر و امید و دولتمردان قایل است، در جایی که پای منافع صنفی و امنیت شغلی اعضای آن پیش بیاید، ناچار به واکنش است. ما ناگزیریم وظایف مسوولان فرهنگی و تعهداتی را که در قبال سینماگران ایران دارند به آنها گوشزد کنیم و از آنها تقاضا کنیم که تسلیم فشارهای خارج از قاعده ی نهادهایی که مسوولیتی در این زمینه ندارند نشوند، به وظایفشان عمل کنند و با فشارهایی که از خارج از حوزه ی دستگاه اجرایی متوجه سینمای ایران شده مقابله کنند.

*** نگاه آخر

سخت گیری ها علیه «خانه پدری»، آخرین ساخته ی کیانوش عیاری کارگردان صاحب نام ایرانی، به بهانه ی بد بودن این فیلم سابقه ی 4 ساله دارد. این در حالی است که سینماگران و منتقدان سینمایی نظر متفاوتی در این زمینه دارند.

به اعتقاد آنها «خانه پدری» فیلم خوبی است که اکران آن با اقبال عمومی رو به رو خواهد شد و در صورت نمایش هیچ تاثیر ناگواری در امنیت روانی جامعه آنگونه که مخالفان ادعا می کنند نخواهد افتاد. نمایش این فیلم در بخش خارج از مسابقه ی سی و دومین جشنواره ی فیلم «فجر» در بهمن ماه 1392 تحسین منتقدان را برانگیخت.

نگاه مثبت سینماگران به «خانه پدری» در نقدهای نوشته شده بر این فیلم نمایان است. «غیرت های اضافی رسوب کرده در کنج تاریخ» نوشته ی «حسن قنبری» یکی از همین نقدهاست که در سایت سینمایی «سلام سینما» بازنشر شده و در آن آمده است: «خانه پدری» یک فرم تمام عیار در میزانسن، طراحی صحنه و لباس، حرکت دوربین و کادرهای آن و … است، کاری کم نقص در اجرای فرم که به شدت ماهرانه و زیرکانه تاثیرش را بر محتوای اثر می نهد و گهگاه واکنش خشم و انزجار مخاطب را بر می انگیزد.

«از لحاظ روشنفکری پیروز و از لحاظ اخلاقی صادق» نیز عنوان نقد «موحد منتقم» بر «خانه پدری» است که در آن آمده است: این درام ارزشمند کیانوش عیاری که مایه اعتبار ژانر درام در سینمای ایران است، داستان یک خانواده را در پنج دوره تاریخی بازگو می کند.همانند جدایی نادر از سیمین که دروغ گویی و عواقب آن را نشان می داد, عیاری در خانه پدری، روی فرهنگی زوم کرده است که در بطن خود پنهان کاری را پرورش می دهد و همه جنایت ها و خشونت ها و گره های بعدی نیز از دل آن زاده می شود.

با امید به اینکه از این پس، شاهد رویکردی منصفانه و به دور از سخت گیری های متعصبانه در برخورد با آثار هنری هنرمندان باشیم؛ چراکه نجات و باروری فرهنگ و هنر یک ملت همواره در گرو وجود فضای واقع بینی و به دور از تعصب های بی منطق است؛ فضایی که هنرمندان بتوانند در آن با اطمینان به ایده پردازی، خلاقیت و تولید آثار فاخر بپردازند.