بررسی وضعیت زنان در سینمای پس از انقلاب

تدبیر24 :پنجشنبه گذشته، جشنواره سی و چهارم فیلم فجر به ایستگاه پایانی خود رسید و سیمرغ های آن به سمت برگزیدگان بخش های مختلف پرکشیدند. در میان برگزیدگان جشنواره امسال به جز بازیگران بهترین نقش اول و بهترین نقش مکمل زن، نام زنی در میان برندگان بخش هایی چون بهترین چهره پردازی، طراحی صحنه و لباس، تدوین، موسیقی متن، فیلمنامه، کارگردانی و ... قرار نگرفت و سهم زنان به انتخاب فیلم «نفس» به کارگردانی «نرگس آبیار» به عنوان بهترین فیلم با نگاه ملی محدود شد.

با این حال شاهد بودیم که در میان فیلم های حاضر در جشنواره، زنان توانستند تا حدی به سمت موقعیت های کانونی آثار سینمایی شتاب گیرند و روند خروج از زیر سایه شخصیت ها و موقعیت های مردانه را همچنان ادامه دهند. به عنوان مثال فیلمی چون «ابد و یک روز» با داستانی در باره ی نقش محوری شخصیت «سمیه» توانست بسیاری از جایزه های جشنواره سی و چهارم را درو کند.

در زمینه ارتقای جایگاه و نقش زنان در عرصه سینمای کشور چند نکته لازم به یادآوری است:

1- حضور پررنگ زنان در سپهر عمومی جامعه و یافتن نقش موثر، حاکی از دگرگونی هایی در نگرش های اجتماعی نسبت به زنان و پویش آنان در عرصه های مختلف و متنوع است. در این میان، صحنه های فرهنگی و هنری نظیر سینما یکی از زمینه های بازنمایی واقعیت های اجتماعی و نیز نقش آفرینی زنان است. برای نمونه این روزها فیلم هایی همچون «شیفت شب»، «جامه دران» و «ناهید» در حال اکران است که زنان در آن ها حضور و جایگاهی پررنگ دارند؛ آثاری که نشان می دهد نقش زنان در سینمای ایران رفته رفته از شخصیت های مکمل و فرعی به اصلی و جدی تبدیل شده است. نکته جالب توجه این که نقش آفرینی زنان تنها روی پرده سینما تصویر نشده و بازتابی از تحولات اجتماعی قابل لمس است.

2- بررسی سیر تاریخی نقش زنان در عرصه های هنری و به ویژه سینمای ایران، نمایانگر آن است که پیش از انقلاب، مرتبه و شخصیت واقعی زنان اغلب نادیده گرفته می شد و زیر تاثیر سوگیری های جنسیتی و نگاه های ابزاری قرار داشت. پس از انقلاب اسلامی به رغم ایجاد دوره ای از رکود در فعالیت سینماگران زن، نگاه گذشته دچار تغییر اساسی شد و زنان به جایگاه واقعی خود نزدیک شدند.

اکنون نزدیک به چهار دهه پس از انقلاب، تغییرهایی اساسی در نحوه نگرش به زنان و بازنمایی آنان در سینمای ایران به وجود آمده است. البته روند این تحول را می توان با درنظر گرفتن یکی از فرض های بنیادین در جامعه شناسی سینما که مربوط به تاثیر زمینه های اجتماعی بر آثار تولید شده است، مورد بررسی قرار داد.

3- در یک بررسی کوتاه از دهه 60 تا دهه 90 سینمای ایران، می توان سیر صعودی حضور و نقش آفرینی زنان را در سینمای ایران دید. به باور برخی منتقدان، نقش زنان در سینمای دهه 60 کمرنگ بود و بیشتر در قالب نقش مکمل و در سایه حضور کاراکتر (شخصیت) مرد قرار می گرفتند. در این دهه، نگرش سینمایی غالب به نقش های زنانه، تا حدی برگرفته از نوعی نگاه و روایت اسطوره ای و غیرزمینی بود که چندان با واقعیت های آن زمان نیز همخوانی نداشت.

فضای سینمای ایران در دهه 70 تبدیل به سینمایی شهری و بازتاب دهنده زندگی شهری شد. به این ترتیب حضور زنان در سینمای این دهه مهم تر و جدی تر شد. از دهه 70، زنان یا در عرصه کارگردانی آثار درخوری ساختند یا این که نقش اصلی را بر عهده داشتند. برای نمونه در این دهه همراه با تحول های اجتماعی در سینما، ساخت فیلم هایی همچون «نرگس» (1370)، «سارا» (1371)، «همسر» (1372) و «روسری آبی» (1373)، «دو زن» (1377)، «من ترانه 15 سال دارم» (1380) و ... نشانگر تفاوت هایی آشکار در سبک و شیوه نگرش به جایگاه زنان در آثار سینمایی است. در این دهه بود که کارگردانان مطرحی چون «رخشان بنی اعتماد»، «تهمینه میلانی» و «پوران درخشنده» توانستند بیش از پیش به عنوان سینماگرانی موفق در عرصه هنر هفتم کشور ظاهر شوند.

با شروع دهه 80 حضور زنان در سینمای ایران پر رنگ تر شد تا جایی که زنان به حضوری همپای مردان نزدیک شدند. البته از میانه های این دهه، تلاش هایی صورت گرفت تا از طریق تزریق انگاره هایی خاص زنان را به موقعیت ویترینی بازگرداند اما واقعیت های اجتماعی تا حد زیادی مانع از ثمربخشی این تلاش ها شد. در دهه 90 سیر صعودی نقش آفرینی زنان ادامه یافت و توجه به نقش محوری زنان و پرداختن به دغدغه های آنان به موضوع اصلی شمار قابل توجهی از فیلمنامه ها تبدیل شد. در این فضا نسل تازه ای از کارگردانان و بازیگران زن نیز وارد عرصه سینما شدند.

4- با وجود آنچه گفته شد همچنان داستان های ناگفته، مساله های مطرح نشده و گره های ناگشوده بسیاری در رابطه با جایگاه و نقش زنان وجود دارد که سینماگران می توانند به آن ها بپردازند.

هرچند رسیدن به وضعیت کنونی و ادامه سیر صعودیِ توجه به فیلم های زن محور و پرداختن به دغدغه های زنان از دستاوردهای مثبت سینمای ایران در سال های پس از پیروزی انقلاب است اما هنوز در این زمینه راه درازی برای دستیابی و نهادینه سازی وضعیت مطلوب باید پیموده شود که نیازمند حمایت های مسوولان و تلاش گسترده تر فعالان عرصه فرهنگ و هنر کشور است.

در این پیوند، «حسن روحانی» رییس جمهوری یکشنبه هفته گذشته در همایش ملی «زنان، اعتدال و توسعه» با تاکید بر لزوم باور به توانمندی بانوان کشور در حوزه گوناگون تصریح کرد بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، بانوان کشورمان در همه عرصه های سیاسی و اجتماعی حضور چشمگیر و موثری داشته اند. افزون بر این، دولت وظیفه خود می داند که در مسیر تعالی، زمینه بروز ظرفیت زنان را فراهم آورد و گام به گام فاصله بین زن و مرد و نبود تناسب موجود را به تناسب و اعتدال تبدیل کند.