مُردگان این‌ گورستان آرامش ندارند

تدبیر24 :«ابن بابویه» نخستین گورستان شهر ری و دومین گورستان تهران است،‌ جایی که بسیاری از مشاهیر ایران در آن مدفون‌اند و بر اساس برخی مستندات تاریخی، بنای نخست این گورستان به دوران سامانیان برمی‌گردد، اما به دلیل وقوع سیلی تاریخی بخش اعظمی از فضاهای آن تخریب شد.

آرامگاه ابتدایی شیخ صدوق نیز در گذر زمان به دلیل حمله مغولان و جنگ‌های خوارزمشاهیان و تیموریان و همچنین حوادث مختلف چندین‌بار تخریب و ویران شد، به‌ گونه‌ای که تا پیش از کشف سال‌ها در زیر توده‌های خاک پنهان ماند.


اما سرانجام قبل از به پادشاهی رسیدن ناصرالدین شاه محدوده‌ی این قبرستان که به کشتزار و باغی بزرگ تبدیل شده بود، با کشف جسد سالم فردی در سردابی زیر آن باغ و به دست آمدن سنگی درون سرداب که نشان می‌داد متعلق به «شیخ صدوق» است که بیش از ۸۰۰ سال پیش آن جا دفن شده، بی‌درنگ بقعه‌ شیخ صدوق بر آن مزار احداث شد و به مرور افراد دیگری در آن قبرستان دفن و بعضا مقبره‌هایی نیز - که باعث حذف بخش‌های بیشتری از تاریخ گذشته‌ دفن‌شدگان شد - اطراف آن احداث شد، همچنین محمدرضا پهلوی و محمد مصدق هر دو وصیت کرده بودند تا در این قبرستان دفن شوند.

قبرستان ابن‌بابویه

و این گونه شد که به مرور نشانه‌های قدیمی‌تر از دفن مردگان در قرون اولیه اسلام در اطراف مقبره «شیخ‌ صدوق» حذف شدند، مانند آن‌چه امروز در این قبرستان در دست انجام است. در بخشی مردگان جدید را که گفته می‌شود براساس ضوابط و دستورالعمل‌های جدید امکان دفن آن‌ها وجود دارد، دفن می‌کنند و در بخش دیگر سنگ قبرهای قدیمی که با گذشت زمان دچار فرسایش شده‌اند را جابجا، تخریب و می‌شکنند تا احتمالا ساماندهی و بازسازی قبور را انجام دهند.

به نظر می‌رسد متولیان این قبرستان که پنجم دی ماه 1375 به شماره 1816 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده، باید بیشتر به این مسئله فکر کنند که در این گورستان افراد مشهوری مانند «غلامرضا تختی»، «پهلوان سید حسن شجاعت» (رزاز)، «علی‌اکبر دهخدا»، «محمدعلی فروغی»، «رجبعلی خیاط» و بسیاری از چهره‌های سیاسی و مذهبی از جمله کشته‌شدگان قیام ۳۰ تیر در این گورستان دفن شده‌اند.

در سال 1373 وزارت کشور، در دستوری که از آن به‌عنوان حفاظت و نگهداری این گورستان یاد شد، خواستار منع دفن مردگان در این محدوده شد؛ پس از آن، طرح‌های زیادی از سوی شهرداری برای عمران این گورستان پیشنهاد شد، اما سرانجام در اجرای طرح «احداث باغ مشاهیر»، با این استدلال که اجرای این طرح نیازمند از بین بردن مقبره‌ها و هم‌سطح‌سازی زمین آرامگاه ابن بابویه‌ است، بیش از نیمی از مقبره‌های خصوصی و خانوادگی دارای قدمت که دارای معماری زیبایی با نمادی از هنر ایران بودند به‌طور کامل تخریب شدند. مقبره‌هایی که به اعتقاد کارشناسان موزه‌ای دیدنی از تاریخ معاصر ایران بود.

19 بهمن سال گذشته، مجتبی عبداللهی، معاون خدمات شهری و محیط‌زیست شهرداری تهران در گفت‌وگو با رسانه‌ها از بررسی دفن مردگان در قبرستان‌های متروک و همچنین متبرکه خبر داده بود.

او در این‌باره گفت: ما بحثی در این‌باره در شهرداری داشتیم و بررسی‌های کارشناسی و مطالعاتی نیز انجام می‌دهیم که در قبرستان‌های متروکه و متبرکه که 140 عدد هستند، فضاهایی وسیع ایجاد کنیم که بتوانیم دفن محدود برای هر محله در آنها داشته باشیم.

وی ادامه داد: برای انجام این کار از مشاوران سازمان بهشت زهرا (س) کمک گرفتیم و چند جلسه نیز برای شناسایی قبرستان‌های قدیم تهران شامل قبرستان‌های متروکه و متبرکه برگزار شده است که 60 مورد از این قبرستان‌ها به طور کامل از بین رفته و تغییر کاربری داده‌اند، اما 80 قبرستان باقیمانده که برخی از آنها قبرستان‌های قدیمی و متبرکه است. بنابراین پس از جمع‌بندی این موضوع گزارش‌ها به شهردار تهران و شورای اسلامی شهر تهران ارائه می‌شود و پس از آن تصمیم نهایی گرفته می‌شود.

قبرستان ابن‌بابویه

پس از گذشت یک سال، در یکم اسفند ماه بار دیگر عبدالهی، اعلام کرد: بررسی‌های کارشناسی و مطالعاتی انجام داده‌ایم که ظرفیتی در آرامستان‌های متروکه و متبرکه برای دفن محدود و محلی ایجاد کنیم که بیشتر این آرامستان‌ها در امامزاده‌ها قرار دارند.

وی افزود: در تهران 120 آرامستان متروکه و متبرکه وجود داشته که 40 مورد به طور کامل از بین رفته و به فضای سبز و بوستان تبدیل شده است مانند پارک شهر که قبلا یکی از این آرامستان‌ها به شمار می رفته. امیدواریم با ایجاد ظرفیت‌هایی محدود محلی در آرامستان‌های باقی‌مانده، فرهنگ یاد آخرت و معاد را زنده نگه داریم.

و حالا به نظر می‌رسد صدور مجوز دفن مردگان جدید در این قبرستان نیز نتیجه‌ی همان مطالعات باشد، مجوزی که در هر بخش از قبرستان، قیمت‌های متفاوتی دارد. از قبر 30 میلیونی گرفته تا قبر 100 میلیون تومانی.

«مهدی معمارزاده»، کارشناس میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی استان تهران هر چند بحث دفن مردگان در قبرستان‌های قدیمی را مربوط به قوانین و ضوابط و همچنین شرعیات می‌داند، اما جابجایی، تخریب و نوسازی سنگ قبرهای تاریخی و قدیمی گورستان «ابن‌بابویه» را در این قبرستان غیرمجاز می‌شمارد.

او در گفت‌وگو با خبرنگار میراث فرهنگی ایسنا اظهار می‌کند: سنگ قبرهای اولیه‌ی این قبرستان مربوط به قرون اولیه اسلامی یعنی قرون دو و سه بوده است. جایی‌ که دست‌کم سه نفر از محدثان بزرگ صدر اسلام در آن دفن شده بودند، اما با نادیده گرفتن آن قبرها، متولیان قبرستان روی آن یک ساختمان ساختند.

وی با بیان این که در این ساخت‌وساز قبرهای اولیه و بنای مقبره مانند هشت ضلعی روی قبرهای قدیمی تخریب و ساختمانی جدید در وسط قبرستان بالا آمد، ادامه می‌دهد: هرچند قبرهای اولیه در این قبرستان مربوط به قرون اول و دوم اسلام به دنبال بروز یک سیل تاریخی در همان سال‌ها تخریب شدند، اما بنا و سنگ قبرهایی که در کَند و کاوهای چند سال پیش دیدم، مربوط به دوره صفویه بود، آنها را نادیده گرفتند و با محو کردن بنای اصلی ارزش‌های هویتی و تاریخی‌اش را پوشاندند.

قبرستان ابن‌بابویه

معمارزاده ساخت این ساختمان در کمتر از پنج سال گذشته را که باعث نابودی بخشی از تاریخ ابن‌بابویه شد، بدون استعلام و گرفتن مجوز از میراث فرهنگی می‌داند و می‌گوید: معتقدم تاریخ این قبرستان با بررسی قبرهایی که در زیر فوندانسیون ساختمان جدید تخریب شدند، به دست می‌آمد. از سوی دیگر بنای هشت ضلعی روی آن قبور متعلق به دوره صفویه بود که آن نیز بدون گرفتن هر نوع مجوزی در آن زمان تخریب شد.

او تاکید کرد: باید آن ساختمان متعلق به دوره صفویه مطالعه می‌شد و کاوش‌های باستان شناسی روی آن انجام می‌گرفت. اما متاسفانه این اقدامات صورت نگرفت و بار دیگر روی قبرها یک‌سری ساختمان دیگر ساختند و عملا دسترسی به اقدامات مورد نیاز علمی را به طور کلی از بین بردند و دسترسی به آن بنا و قبور کاملا قطع شد.

این کارشناس میراث فرهنگی، همچنین از بی‌اطلاعی اداره کل میراث فرهنگی استان تهران نسبت به طرح جابجایی و تخریب برخی از سنگ قبرهای قدیمی این قبرستان خبر می‌دهد و اظهار می‌کند: تا جایی که اطلاع دارم، بدون اعلام به میراث فرهنگی این اقدامات در حال انجام است.