نگاهی به زندگی رئیس فقید خبرگان

تدبیر24: مرجان توحیدی-عکس سیاه و سفید است. سه جوان و یک پیرمرد سالخورده روی صندلی‌هایی فلزی نشسته‌اند. پشت سر آنها این نوشته بزرگ بر دیوار به چشم می‌آید: «آیت‌الله مشکینی: ثواب مرگ بر آمریکا کمتر از صلوات نیست». هشتم مرداد امسال، ٩ سال از فوت آیت‌الله علی‌اکبر فیض، معروف به مشکینی گذشت؛ سال ١٣٨٦ و در ٨٦‌سالگی؛ رئیس بلامنازع مجالس خبرگان از زمان تأسیس تا دوره سوم... . 

آنچه از مشکینی بیشتر در ذهن مردم تداعی می‌شود، حضورش پشت تریبون‌ نمازهای جمعه است، چه در قم و چه در تهران. گاه‌گاهی هم سخنرانی‌های او با مضامین اخلاقی از صداوسیما پخش می‌شد. این تصویر البته راوی بخشی از چهره آیت‌الله علی مشکینی است. او قبل از اینها از مؤسسان و البته دبیر جامعه مدرسین حوزه علمیه قم بوده است؛ یکی از دو تشکل اصولگرای مهم قم. تأسیس جامعه مدرسین به سال ١٣٤٠ بازمی‌گردد که چهره‌هایی مانند آیات سید‌علی خامنه‌ای، میرزاعلی مشکینی، محمد‌تقی مصباح‌یزدی، حسینعلی منتظری، سید‌محمد خامنه‌ای، احمد آذری قمی از مؤسسان آن به شمار می‌روند. آیت‌الله احمد جنتی، دبیر شورای نگهبان و رئیس کنونی مجلس خبرگان هم یکی از چهره‌های این تشکل محسوب می‌شود. آیت‌الله مشکینی، از چهره‌های مبارز پیش از انقلاب بود که طعم بازداشت و تبعید را هم چشید. او پس از پیروزی انقلاب، در پست‌های مهمی حضور داشت. از آن جمله می‌توان به عضویت‌ در خبرگان‌ تدوین‌ قانون‌ اساسی‌؛ مسئول‌ گزینش‌ و اعزام‌ قضات‌ با حکم‌ امام‌(ره‌) و ریاست‌ شورای‌ بازنگری‌ قانون‌ اساسی نام برد. مشکینی البته در کنار شهید بهشتی از مؤسسان مدرسه حقانی هم به شمار می‌رود. مدرسه‌ای که در ابتدا می‌کوشید نظامی نو در تعلیمات حوزوی بنیان گذارد. اگرچه بعدا بسیاری از شاگردان آن در پست‌های مختلف در جمهوری اسلامی و اغلب پست‌های قضائی و امنیتی مشغول به فعالیت شدند. 

قانون اراضی شهری

آیت‌الله مشکینی یکی از تدوین‌کنندگان قانون اراضی شهری در سال‌های ابتدایی دهه ٦٠ است. بر مبنای این قانون که مشتمل بر چند بند است، زمین‌های موات تعیین تکلیف شده است که مالکیت بخشی از آنها را در اختیار دولت قرار می‌دهد. با وجود آنکه تشکل متبوعش، یعنی جامعه مدرسین به این موضوع معترض است و اصل آن را خلاف شرع اسلام می‌داند، اما او در قامت امام‌جمعه قم که حکم خود را دراین‌باره از امام دریافت کرده، یک‌تنه از این موضوع حمایت می‌کند. موسوی‌تبریزی، دبیرکل مجمع محققین و مدرسین، دراین‌باره می‌گوید: «شورای انقلاب از آیت‌الله منتظری و آیت‌الله مشکینی خواسته بود درباره اراضی شهری و کشاورزی و تقسیم آن نظر بدهند و با نظر آیت‌الله بهشتی، آیت‌الله منتظری و آیت‌الله مشکینی قانونی تصویب شده بود که ظاهر این قوانین با احکام اولیه اسلام سازگار نبود. من درباره این قوانین از امام پرسیدم، ایشان فرمودند: «خلاف شرع است». گفتم: «اما قانون شده». گفتند: «به قانون عمل کنند»؛ یعنی فتوای امام این نبود و بعضی از آنها را خلاف شرع می‌دانست، اما چون قانون شده بود، امام به اینها ارجاع داده و رد نکرده بودند». به روایت سایت تاریخ ایرانی، روزنامه کیهان هم دراین‌باره در یازدهم اسفند ٥٨ می‌نویسد: «استاد رضا اصفهانی درباره جزوه‌ای که آیت‌الله مشکینی درباره اراضی و مسئله تقسیم آنها نوشته‌اند، اظهار کرد: آیت‌الله مشکینی جزوه‌ای در زمینه اراضی و مسئله آنها نوشتند و آن‌ را به آیت‌الله منتظری دادند که ایشان جزوه مورد نظر را دیدند و نظراتی هم دادند. همچنین جزوه مذکور را آقای دکتر بهشتی هم دیدند و بعد این جزوه نزد من فرستاده شد که من هم آن را دیدم و نظرم را دادم. به‌هرحال این طرح با توجه به نظرات آقایان مذکور و نظر این‌جانب به شورای انقلاب تسلیم شد و شورای انقلاب هم آن را تصویب کرد». آیت‌الله مشکینی در قامت دبیرکلی جامعه مدرسین البته پای تصمیمات مهمی را هم امضا کرده است که برخی رسانه‌های اصولگرا از آنها با عنوان امضاهای طلایی یاد می‌کنند. هشتم اردیبهشت سال ١٣٦١ جامعه مدرسین در بیانیه‌ای که نام آیت‌الله مشکینی پای آن دیده می‌شود، آیت‌الله کاظم شریعتمداری را از مرجعیت خلع می‌کند. 

مخالفت با بنی‌صدر

جامعه مدرسین همچنین قبل از برپایی ماجرای شریعتمداری، بارها مخالفت خود را با ریاست جمهوری ابوالحسن بنی‌صدر اعلام کرده و در اولین انتخابات ریاست‌جمهوری هم از جلال‌الدین فارسی حمایت کرده بود، نامزدی که بعد اعلام شد به دلیل شائبه ملیت خود (افغانستانی‌بودن) از دور رقابت‌ها کنار رفت و جامعه باز هم از مرحوم حسن حبیبی حمایت کرده بود. جامعه درباره موضوع بنی‌صدر به روایت روزنامه جوان بعد از اعلام پیروزی او در انتخابات ریاست‌جمهوری سال ٥٨، در نامه‌ای خطاب به امام می‌نویسد: «امیدواریم‌ در روند کارها هرگز انحرافی‌ از مسیر اسلام‌ و منافع‌ ملت‌ پیش‌ نیاید، اما اگر خدای‌‌ناکرده‌ گامی‌ برخلاف‌ اصول‌ انقلاب‌ اسلامی‌ که‌ خونبهای‌ ده‌ها‌هزار شهید و ضامن‌ منافع‌ ملت‌ است، برداشته‌ شود، باز ملت‌ بیدار طبق‌ فرمان‌ امام‌ امت‌ به‌‌منظور حفظ‌ دستاوردهای‌ انقلاب‌ خویش‌ وظیفه‌ خود را انجام‌ خواهد داد. عاقبت‌ و سلامت‌ کامل‌ آن‌ مرجع‌ بزرگ‌ را از خداوند متعال‌ مسئلت‌ داریم». این جامعه همچنین در مرداد سال ٦٠ در نامه‌ای به مجلس، خواستار طرح عدم کفایت سیاسی بنی‌صدر می‌شود و بعد از آن هم از ریاست‌جمهوری آیت‌الله خامنه‌ای حمایت می‌کند. آیت‌الله حتی از دستگیری فرزندش در ابتدای سال‌های پیروزی انقلاب؛ یعنی اردیبهشت ٥٨ هم ابراز خرسندی کرده و ازکمیته‌های انقلاب اسلامی می‌خواهد در صورت اثبات جرم فرزندش، او را مجازات کنند. 

حافظ مرگ بر ضد ولایت فقیه

آیت‌الله مشکینی از جمله چهره‌هایی است که از مدافعان شعار مرگ بر ضد ولایت فقیه محسوب می‌شود، در همه روایت‌هایی که این موضوع را بیان می‌کنند، از فردی به نام حجت‌الاسلام صالحان نام برده می‌شود، برای نمونه در گزارشی که سایت رجانیوز در همین زمینه نوشته است، به خاطره‌ای از آیت‌الله مشکینی در یکی از خطبه‌های نماز جمعه قم در تاریخ سال ١٣٦٩، اشاره شده‌ است: «مرحوم آقای فاکر به‌عنوان سخنران پیش از خطبه‌ها سخنرانی کرده و سپس حضرت آیت‌الله مشکینی (رحمت‌الله علیه) برای خطبه‌ها آمدند. هنگام خطبه‌ها بنده در کنار حضرت آیت‌الله سیداحمد خاتمی و حضرت آیت‌الله سیدمحمد سعیدی (تولیت فعلی آستانه مقدسه حضرت معصومه (سلام‌الله علیها) بودم؛ اینها را به‌عنوان شاهد عرض می‌کنم که بدانید؛ مرحوم آیت‌الله مشکینی خطبه خواندند و فرمودند: «این شعار مرگ بر آمریکا در دوران ظهور و حکومت امام عصر (علیه‌السلام) نخواهد بود، چون آن روز دیگر آمریکایی نیست. (منظور ایشان از جهت استبداد و استکبار بود نه از نظر جغرافیا) آن روز دیگر شعار مرگ بر اسرائیل نخواهد بود، تنها شعاری که در زمان ظهور و حکومت حضرت بقیه‌الله الاعظم (ارواحنا لتراب مقدمه الفداء) هم باقی خواهد ماند، شعار «مرگ بر ضد ولایت فقیه» است». بعد ایشان این‌گونه استدلال کرده و فرمودند: «چون امام عصر (علیه السلام)، افقه الفقها هستند».

آیت‌الله در دوره دوم خرداد

 جامعه مدرسین درعین‌حال در انتخابات خرداد سال ٧٦ از نامزدی ناطق‌نوری حمایت می‌کند، آن هم در برابر نامزدی آیت‌الله ری‌شهری که داماد آیت‌الله مشکینی محسوب می‌شود. جامعه مدرسین زمانی که بحث اصلاح قانون مطبوعات در مجلس ششم مطرح می‌شود هم مخالفت خود را با اعلام بیانیه‌ای با امضای آیت‌الله مشکینی مطرح می‌کند. به روایت روزنامه جوان، همچنین جامعه مدرسین با مصوبه مجلس ششم در پیوستن ایران به کنوانسیون منع تبعیض علیه زنان با انتشار بیانیه‌ای مخالفت کرد و آن را نامشروع دانست. در سال ٨٣، آیت‌الله از جمله چهره‌هایی است که از اقدام شورای نگهبان برای مجلس هفتم حمایت می‌کند. خبرگزاری ایسنا به تاریخ ٢٢ خرداد ١٣٨٣ خطبه‌های نماز جمعه قم آیت‌الله را منتشر کرده است. در متن خبر، به نقل از آیت‌الله آمده است: «آیت‌الله مشکینی بازگشایی مجلس هفتم را مورد اشاره قرار داد و افزود: بازگشایی مجلس هفتم را به خود مجلسیان که مورد اعتماد میلیون‌ها مسلمان پایبند به دین و قانون قرار گرفته‌اند و رهبر معظم انقلاب تبریک می‌گویم و تشکر ویژه از حضرت بقیه‌الله(عج) دارم که وقتی هفت ماه پیش در شب قدر فرشتگان الهی لیست اسامی نمایندگان مجلس هفتم و نام و آدرس آنها را به حضرت دادند حضرت هم همه آنها را امضا کردند».

در قامت ریاست

اما فرازی از زندگی آیت‌الله هم مربوط به خبرگان و دوره ریاستش بر این مجلس می‌شود؛ رئیسی که رقیبی برای او وجود نداشت و فضای خبرگان گویی به نوعی اجماع درباره ریاست او بدل شده بود؛ درواقع نوعی ریاست سنتی، اما یکی از مقاطع مهمی که آیت‌الله مشکینی در خبرگان تجربه کرده، مقطع ارتحال امام و انتخاب رهبر در سال ١٣٦٨ است. اگرچه هاشمی‌رفسنجانی در آن روز تاریخی و آن جلسه تاریخی چهره‌ای بلامنازع است، اما سخنان آیت‌الله مشکینی هم درخور توجه است که معمولا کمتر به آن پرداخته شده است. آیت‌الله مشکینی ریاست آن جلسه را برعهده دارد. امام پیش از مرگ نامه‌ای را خطاب به ریاست خبرگان نوشته که در آن تأکید دارد که شرط مرجعیت برای رهبری ضرورت ندارد و مجتهد عادل کافی است. بعد از رأی‌گیری درباره رهبری آیت‌الله خامنه‌ای و اتمام آن، آیت‌الله مشکینی در سخنانی در این‌باره می‌گوید: «خدا را هم شکر می‌کنیم که ختم به خیر شد و آخرش هم امیدوارم که رضایت حضرت بقیه‌الله را جلب کرده‌ایم در این قسمت. امیدوارم که این قضیه پیش برود و مطلب از نظر اینکه دنیای امروز، ایشان را شناخته‌اند و می‌فهمند که یک فرد لایقی که از ابتدا با اسلام و امام بوده و قابل سازش با استکبار نبوده، بالاخره امید دشمنان ما با این انتخاب به نظرم ان‌شاءالله به ناامیدی خواهد کشید».

غسل آیت‌الله از سوی حاج‌منصور ارضی

حال آیت‌الله در تیرماه سال ٨٦، وخیم و نگران‌کننده اعلام شد و به‌دنبال آن در بیمارستان بقیه‌الله تهران بستری شد و زیر نظر پزشکان قرار گرفت. در نهایت اما روز هشتم مردادماه در همان بیمارستان درگذشت. پیکر آیت‌الله را حاج‌منصور ارضی، از مداحان معروف تهران، غسل داده است. او در گفت‌وگویی در این باره با روزنامه جوان گفته است: «... البته توفیق بود که از دفتر مقام معظم رهبری، آقای محمدی‌گلپایگانی توسط واسطه‌ای به من گفت بدن ایشان را تغسیل دهید. بدن ایشان را به حسینیه فاطمیون در خیابان مجاهدین آوردند. ایشان در اثر مریضی نحیف شده بودند. شاگردی هم داشتند که اسمش یادم رفته و بسیار مقید بود که همه کارها درست انجام و همه مسائل کاملا رعایت شوند. بدن نازنین، مثل بلور و شیشه بود. آرام هم بدن را شستیم و غسل کردیم. عجیب بود، دست ایشان را که برای شست‌وشو بالا می‌آوردیم و کنار بدن قرار می‌دادیم، دست آرام‌آرام دوباره روی سینه برمی‌گشت. ما علم کمی داریم، اما دیگران که علمی بالاتر از ما دارند، می‌گویند بدن که خشک می‌شود، به همان حالت می‌ماند ولی این بدن نرم بود. بعضی از بدن‌ها را که می‌شوییم، سنگین هستند، اما ایشان کأنه با ما همراهی می‌کرد. عده زیادی هم آنجا نبودند. چند نفر از فامیل‌ها بودند. خیلی غریبانه. یادم هست مرحوم استاد خودم، آشیخ محمود نجفی را که می‌شستیم، بالای سرش قیامتی بود و خیلی گریه‌کن داشت. در میان ائمه هم همین‌طور است، مثلا امام حسن(ع) زیاد گریه‌کن ندارد، ولی امام حسین(ع) و امام موسی‌بن‌جعفر(ع)، زیاد گریه‌کن دارند. انگار یک راه و یک رسم است. یک کسی همیشه باید غریب باشد».

خبرگان پس از آیت‌الله

بعد از فوت آیت‌الله اما، پای رقابت به خبرگان هم باز  می‌شود. اولین رقابت را هاشمی‌رفسنجانی از جامعه روحانیت مبارز و احمد جنتی از جامعه مدرسین حوزه علمیه قم کلید می‌زنند. از این پس دیگر فضای رقابت بر خبرگان حاکم شده است؛ از ورود مرحوم مهدوی‌کنی و پررنگ‌شدن رقابت بین او و هاشمی‌رفسنجانی که البته با کناره‌گیری هاشمی رقابت خاتمه می‌یابد، تا داغ‌شدن رقابت بعد از مرگ آیت‌الله مهدوی‌کنی. بعد از مرگ مهدوی‌کنی، آیت‌الله محمد یزدی در رقابتی بی‌سابقه در خبرگان از هاشمی‌رفسنجانی جلو می‌زند و برنده می‌شود. دوره چهارم بعد از فوت آیت‌الله مشکینی با ریاست محمد یزدی بر خبرگان خاتمه یافت و دوره پنجم اما شدیدترین رقابت‌ها را از ابتدا تاکنون به خود دید؛ از برگزاری انتخابات آن گرفته تا رقابت‌های درونی این مجلس که در نهایت هم با راه‌یافتن آیت‌الله احمد جنتی به‌عنوان نفر شانزدهم به مجلس و ریاست او، رقابت‌های درونی خبرگان پایان یافت. احمد جنتی در سالگرد درگذشت آیت‌الله مشکینی در بیانیه‌ای که به همین منظور و از جایگاه ریاست صادر کرده، همگان به‌ویژه اعضای مجلس خبرگان رهبری را به مطالعه سیره نظری و عملی و شایستگی‌های علمی، سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و اخلاقی مرحوم آیت‌الله مشکینی دعوت کرده و از خداوند خواسته است تا توفیق کسب معارف اهل‌بیت (علیهم‌السلام) و پیمودن راه بزرگانی چون مرحوم آیت‌الله مشکینی (طاب ثراه) را عطا کند.