دریای خزر ُشور می رود

   تدبیر24: در گذشته های دور دیرینه شناسانی که در جستجوی رازهای سر به مهر و حلقه های مفقوده تاریخ بشری درکند وکاو درغارهای هوتو و کمربند در ارتفاعات شهرستان بهشهر با فسیل ماهیانی رو به رو شدند، اما فاصله کنونی این محل با ساحل خزر ده ها کیلومتر است. 

به عبارتی خزر به واسطه اتفاقات طبیعی در گذشته و آسیب های جدی ناشی از دخالت های بشر علاوه بر دست و پنجه نرم کردن با آلودگی های بی پایان، آرام آرام در حال پسروی و کوچک شدن است. 

برای نجات خزر و کاهش آسیب های آن کنوانسیون حفاظت از محیط زیست دریای خزر که به کنوانسیون تهران مشهور است در 21 مرداد ماه سال 85 مقرراتی را تصویب و اجرای آن را برای 5 کشور ساحلی لازم الاجرا تشخیص داد. 

پس از تصویب این مقررات 21 مرداد ماه به نام روز دریای خزر نامگذاری شد تا با یادآوری مکرر آن برنامه ریزی برای برخورد جدی با متجاوران، آلوده کنندگان و آسیب رسانان به دریای خزر منظم تر شده و همه عواملی که موجب تشدید مشکلات خزر می شوند شناسایی و با آنها مقابله شود. 

اینک دریای خَزَر پهنه ای آبی است که از جنوب به ایران، از شمال به روسیه، از غرب به روسیه و جمهوری آذربایجان و از شرق به جمهوری های ترکمنستان و قزاقستان محدود می شود. 

خزر که گاهی به عنوان بزرگترین دریاچه جهان و گاهی کوچکترین دریای خودکفای کره زمین طبقه بندی می شود، بزرگترین پهنه آبی محصور در خشکی است. 

طول آن حدود 1030 تا 1200 کیلومتر و عرض آن بین 196 تا 435 کیلومتر است، سطح دریای خزر پائین تر از سطح دریاهای آزاد است و اکنون 26٬5 تا 28 متر پایین تر از سطح دریا است. 

خط ساحلی دریای خزر حدود 7 هزار کیلومتر، مساحت آن 371 تا 386 هزار کیلومترمربع (یک و نیم برابر خلیج فارس) و حجم آب آن نیز 78700 کیلومترمکعب است. 

خزر با وجود همه مرارت هایی که تحمل می کند، با میزبانی از حدود 400 گونه آبزی، بومی، برخوردار از غنای فراوان و تنوع زیستی است. 

علاوه بر منابع زنده، این دریا پس از خلیج فارس و سیبری به لحاظ ذخایر نفت و گاز موجود در ساحل و زیربستر در جایگاه سوم قرار دارد. 

اما این روزها دریای خزر شمشیر دولبه فرصت ها و آسیب هایی است که با بهره مندی صحیح از قابلیت های آن ، رسیدن به شکوفایی اقتصادی هر چه بیشتر به خصوص در استان های شمالی و برخوردار از ساحل دریا را می توان مد نظر داشت. 

از طرف دیگر اگر با معضلات و مشکلات دریای خزر که به صورت عمده با دخالت های بشر ایجاد شده، برخورد نشده و این آسیب ها برطرف نشود ، ظرفیت ها می تواند به لبه تیزی برای بحران های تمام نشدنی زیست محیطی تبدیل شود. 

مصوبات کنوانسیون تهران و دست همکاری کشورهای ساحلی و پیرامونی خزر این امیدواری را ایجاد کرد که با همکاری مداوم و مستمر ناشی از برنامه ریزی های منظم بتوان وضعیت رو به تخریب محیط زیست این محدوده آبی را کنترل و مانع تشدید آن شد . 

از سوی دیگر توجه به لزوم احیای منابع زنده برای نسل های حاضر و حفظ آن برای آیندگان، تلاش برای تعریف یک رژیم واحد حفاظت از محیط زیست دریایی با حمایت سازمانهای بین المللی در قالب برنامه محیط زیست دریای خزر از دیگر مصوبات کنوانسیون تهران در حفاظت از دریای خزر بود. 

کشورهای ساحلی با آگاهی از تخریب محیط زیست دریای خزر به دلیل تخلیه مواد زائد و سایر آلودگی های ناشی از منابع دریایی و منابع مستقر در خشکی، با تصمیم راسخ در حفظ منابع زنده دریا و با توجه به خطرات ناشی از نوسانات سطح آب و نیز تصدیق اهمیت همکاری میان دولت های ساحلی کنوانسیون تهران را امضا کردند. 

اما آن چه هم اینک بیشتر کشورهای ساحلی خزر در آن اشتراک دارند ، تلاش پرشتاب و بدون نگاه کارشناسانه در بهره برداری از دریای خزر است که نتیجه آن تخریب اکوسیستم های طبیعی، آلودگی محیط زیست و کاهش کیفیت آب این دریا بوده است. 

این درحالی است که دریای خزر به دلیل برخورداری از موقعیت مناسب راهبردی قابلیت اتصال اروپا و جنوب شرقی آسیا را دارد و می توان از این پهنه بزرگ آبی برای حمل و نقل انواع کالاها به اروپا، کشورهای ساحلی خزر ، ترکیه ، خاورمیانه و آسیا شرقی استفاده کرد. 

اما دخالت های نسنجیده و شتاب زده انسانی در دریای خزر که به شکل تغییر کاربری اراضی شامل تخریب و بهره برداری از اراضی برای ساخت و سازهای بی رویه و غیراصولی ساحلی اعم از اسکله و بندر، مجتمع های گردشگری، مسکونی و تجاری، توسعه فعالیت های اکتشاف و استخراج منابع فسیلی زیربستر، صید بی رویه آبزیان به خصوص ماهیان خاویاری، تخریب زیستگاه ها و از دست رفتن مناطق تخم ریزی ماهیان خاویاری، تخلیه فاضلاب های شهری، صنعتی و کشاورزی نمود داشته ، از عمده تهدیدات این حوزه محیط زیست است. 

همچنین مدیریت ضعیف مناطق ساحلی، تغییرات فیزیکی عظیم در رژیم طبیعی رودخانه ها براثر سدسازی، استخراج شن و ماسه و نظیر آن نیز از دیگر تهدیدها در این عرصه میباشد. 

بی توجهی به برطرف شدن این نارسایی ها موجب اختلال وضعیت طبیعی دریای خزر شده و گونه های ارزشمندی چون ماهیان خاویاری و یا فک خزری به عنوان تنها پستاندار زیستمند این اکوسیستم هم اینک در معرض خطر انقراض قرار گرفته و حیات اکولوژیکی و اقتصادی زیست بوم خزر را به خطر انداخته است. 

یکی دیگر از مشکلاتی که دریای خزر در سال های اخیر با آن رو به رو است ، پسروی شدید آب و حرکت آرام و خزنده به سمت خشکی های نگران کننده است. 

این پسروی آب بیش از همه در خلیج گرگان، تالاب های متصل به دریای خزر مانند تالاب لپو در حاشیه غربی میانکاله و سواحل شرقی خزر مشهود است. 

خلیج گرگان محدوده کم عمقی در شرق خزر و در حوزه استان گلستان است و اینک با خشک شدن کانال خزینی (کانال ورودی آب خزر به خلیج گرگان) فقط از طریق کانال 'چپ اوغلی' به دریا وصل می شود و این روزها تشنگی بسیاری را تجربه می کند. 

به گفته کارشناسان محیط زیست، خلیج گرگان با دارا بودن شیب کم و حجم آورده های رسوبی زیاد از آسیب پذیرترین مناطق خزر است که نسبت به نوسانات دریای خزر تأثیر بیشتری دارد. 

مدیرکل محیط زیست گلستان دراین زمینه معتقد است که با توجه به شرایط کنونی خلیج گرگان، سرنوشتی همچون دریاچه ارومیه در انتظار آن است و باید فکری عاجل برای رفع مشکلات و کم آبی این خلیج شود. 

اسماعیل مهاجر با یادآوری این که 95 درصد آب دریای خزر از رودخانه ولگا تامین می شود، افزود: بخشی از مشکل خلیج گرگان خارج از مرزها و بخشی نیز به دلیل تغییرات اقلیمی و عوامل محیطی است. 

یک کارشناس محیط زیست به خبرنگار ایرنا گفت: پسروی آب خزر و خشکی خلیج گرگان موضوع قابل بحث و پیگیری بسیاری از کارشناسان است که برخی، آن را ناشی از عوامل طبیعی و بعضی هم نشات گرفته از عوامل انسانی و نیازمند برنامه ریزی برای احیا می دانند. 

میثم ذوالفقاری اضافه کرد: طرفداران نظریه طبیعی بودن پسروی آب خلیج گرگان معتقدند این اتفاق در گذشته هم سابقه داشته است و نباید برای بروز آن نگران بود. 

وی بیان کرد: بر این اساس پسروی و پیشروی آب خلیج در یک چرخه حدود 30 تا 50 ساله تکرار می شود و در یک دوره خلیج به علت بارش های کمتر، ورودی حداقلی منابع آبی و یا تبخیر بیشتر شاهد پسروی و در چرخه پرآبی تراز آب افزایش یافته و خلیج شاهد پیشروی آب خواهد بود. 

این کارشناس محیط زیست افزود: کاهش یا افزایش تراز آب خزر تا یک متر طبیعی است ولی هم اینک با پسروی آب، شاهد خشک شدن سطحی حدود 300 تا 400 متر از اراضی حاشیه خلیج گرگان هستیم. 

اما اینک خزر آلوده است، کوچک تر می شود، از ذخایر طبیعی تهی می شود ولی برای جلوگیری از نابودی کامل این دریاچه بزرگ باید توسعه همکاری های چند جانبه کشورهای حاشیه آن بیشتر مد نظر قرار گیرد.