«شب شاهدان منا» در آلمان

آغاز این مراسم با پخش کلیپ آخرین صوت حزین قاری بین المللی شهید در فاجعه منی، محسن حاجی حسنی کارگر در کعبه مقدس شروع شد. این اثر را موسسه «فطروس مدیا» با دریافت اصل فیلم تلاوت مرحوم کارگر از خانواده ایشان به سفارش رایزنی و با درج زیرنویس آلمانیِ ترجمه آیات تولید کرده بود. پس از این کلیپ طاهر نیف، خبرنگار نشریه اشتاد پلات برلین به عنوان مجری در جایگاه قرار گرفت و طی سخنان کوتاهی با اشاره به اهمیت حج نزد مسلمانان و نقش مهم ایرانیان در برنامه های سنواتی حج ابراهیمی اشاره کرد که به عنوان مثال وقتی در سال 1960م از آلمان تنها 3 نفر به حج مشرف شده بودند، ایران با اعزام 26000 نفر تقریباً ده درصد سهم حاجیان آن سال را به خود اختصاص داده بود. در ادامه متن ترجمه سروده زیبای شاعر جوان محمد جواد آسمان در سوگ شهدای منا سال 1394 که در محضر رهبر انقلاب قرائت شده و مورد تفقد ایشان واقع گردیده بود با مطلع «به هشیاران بگو؛ آن مِی به ساغر برنمی‌گردد/ بگو آن روزهای خوب، دیگر برنمی‌گردد» توسط مجری برنامه به زبان آلمانی قرائت شد. 

پس از این بخش از برنامه برای نخستین بار در خارج از ایران، خلاصه ای از فیلم مستند خانه خدا ساخته حاج ابوالقاسم رضایی در سال 1345 شمسی که نخستین فیلم رنگی ساخته شده درباره مراسم حج است به نمایش در آمد. برای ارتباط بیشتر با مخاطبان آلمانی زبان، علاوه بر متن، تمام اشعار و مراثی این اثر جاودان هنری سینمای دینی ایران با عمر نزدیک به نیم قرن ترجمه گردیده بود و به صورت زیرنویس امکان آن را فراهم می ساخت تا مخاطبان غیر ایرانی حاضر در جلسه بتوانند همراه با دوربین سازنده اثر به درکی عمیق از آداب حج گزاری ایرانیان و زیارات اماکنی مقدس چون بقیع، اُحد و تربت معلی نائل گردند. از ویژگی های این اثر منحصر بفرد مراثی متن فیلم بر تربت پاک امامان مدفون در جنت البقیع بود که با اشعار خوشدل تهرانی و آوای دلنشین علی بهاری فضای تاثیرگذاری را بر مخاطبان حاضر در جلسه برجای نهاد. 

سخنرانی پرفسور پیتر هاینه استاد کرسی مطالعات اسلامی دانشگاه همبولت برلین و نویسنده کتاب پژوهشی «درباره اسلام» بخش پسین نشست «شب شاهدان منا» را استمرار بخشید. در نگاه پرفسور هاینه «ابراهیم [ع] به عنوان بنیانگذار خانه کعبه، زیارت این خانه را زمانیکه مومنان برای انجام آن مستطیع باشند واجب دانسته، و سنت او تاکید داشته که در زمان حج حجاج حتی از گزند مشرکان باید در امان باشند... در مورد حاجیان می توان گفت که آنها سفیران کشورهای خود در یک اجتماع بین المللی هستند که از احترام ویژه ای که باید به آنها گذاشته شود... با کمال تاسف همچون مراسم مذهبی بزرگ دیگر، سفر حج نیز مورد سوء استفاده قرار گرفته است. دیکتاتورهای متعدد مانند صدام حسین از سفر حج خود سوء استفاده ی تبلیغاتی کرده اند». 

پس از این سخنرانی، محمد حجاج رئیس شعبه برلین شورای عالی مسلمانان آلمان و از حقوقدانان این کشور به نمایندگی از سوی آقای ایمن مازیک ریاست این شورا سخنرانی مهم و تاثیرگذار خود را بیان نمودند. حجاج در سخنان خود گفت: « همانطور که جناب پروفسور هاینه اذعان داشتند، حج یکی از مهمترین ارکان دین برای مسلمانان است. ستونی که حکم ستون یک خانه را دارد. در قرآن و توصیه های پیامبر آمده که حج برای هر مسلمانی، چه زن و چه مرد حداقل یک بار واجب است. شاید برای شما جالب باشد که در سال های گذشته حج تنها چندصد مارک یا چندصد یورو هزینه داشته، اما هزینه های حج در حال حاضر برای یک آلمانی ممکن است تا پنج هزار یورو را شامل گردد. در مسیر حج انسان های زیادی حضور دارند، از اقوام مختلف. اما همه تنها به یک چیز اعتقاد دارند و آن هم این است که محمد(ص) فرستاده خداست و تنها یک خدا وجود دارد. مکه به دلیل انجام چنین مراسمی از یکی از مهمترین مکان های بین المللی به شمار می آید. امروز در ماه ذی حجه مراسم حج آغاز می شود. در قرآن و در بیانات پیامبر(ص) آمده که انسانها آفریده شدند تا معبود خود را بپرستند و به آن خدمت کنند. خدمت و عبادت تنها با دعا کردن و نیایش نیست، بلکه در رفتار ما نیز می گنجد. حج یک فرصت ایده آل برای هر مسلمان است که بتواند رو در رو با همنوع خود آشنا شود. امت اسلامی امروز از افرادی با فرهنگ ها، نژادها و زبان های مختلف است. بنابراین اسلام تنها برای یک ملت یا یک قوم تنها نیست، بلکه متعلق است به تمام مسلمانان جهان. به همین دلیل این باعث تعجب است که بین آنها فرق گذاشته می شود. حتی علی رغم اختلاف نظر بین شیعیان و اهل سنت همه به یک موضوع واحد به اسم امت پیوند یافته اند. بنابراین وقتی یک حاجی با لباس احرام وارد مکه می شود، پیشینه و نژاد او مهم نیست. مهم نیست از کجا می آید. در فیلم مستند خانه خدا خیلی خوب به تصویر کشیده شد. آن زمان سیصد هزار مسلمان، اما الان حدود چهار میلیون مسلمان در مکه شانه به شانه دور هم جمع می شوند. پیر و جوان، مرد و زن. از همه طبقات. اینها تنها زمانی که با یکدیگر متحد باشند، می توانند حتی در موضوعات سیاسی نیز به یکدیگر کمک کنند. اتحاد موضوعی بسیار مهم است. در حج فرقی نمی کند که شیعه یا اهل سنت باشید، مهم این است که همه واحد و متحد مانند خواهر و برادر کنار یکدیگر می ایستند. همه باید آگاه باشند و نگذارند که اشتباهی پیش آید. من اجازه می خواهم که به موضوع سیاسی اشاره کنم، البته با تأسف آن را عنوان می کنم؛ خانم ها و آقایان، این اقدام نابخرادنه ای که عربستان سعودی انجام داده و به خود اجازه داده که یک ملت و یک کشور، یعنی ایران را کاملا از حج محروم کند، از نظر من نابحق و شرم آور است. سعودی ها تصور می کنند که مکه و مدینه به آنها تعلق دارد. این دو مکان مقدس به تمام مسلمانان جهان تعلق دارد. امروزه شاه عربستان خود را مالک مکه و آن مکان مقدس می داند. اما او تنها مراقب و محافظ آنجاست و کسی حق ندارد مسلمانان دیگر را از دستیابی به حج محروم کند. برادران و خواهران عزیز، اهمیت حج در قرآن نیز مشهود است. در قرآن یک سوره به طور کامل در مورد حج با همین نام از میان 114 سوره وجود دارد. در سوره حج بر خلاف برخی جاهای دیگر آمده که مسلمانان با اعتقاد به وجود خدا زندگی کنند. در دیگر سوره ها آمده که آنها باید خداترس نیز باشند. اینجا بین واژه ترس و واژه اعتقاد قلبی به خداوند، در سوره حج مشهود است که خداوند می خواهد تا بندگانش با ایمان به او زندگی کنند و نه با ترس. همانطور که پروفسور هاینه اشاره کرد، حج پیام های زیادی دارد: یکی از آنها برابری بین مسلمانان است. اما در همین سخنرانی شنیدیم که مثلا دیکتاتوری های زیادی مانند صدام و یا قذافی در حج شرکت داشته و با لباس های خود در آنجا عکس گرفتند و از آن موقعیت سو استفاده کردند. در فیلم نیز شاهد بودیم که دولت سعودی تا حدی سعی می کرد پیام معنوی حج را به پیامی مادی تبدیل کند. این جالب است بدانید که پادشاه عربستان در پنجاه متری کعبه یک کاخ برای خود دارد. که هر روز برای دسترسی به کعبه مشکلی نداشته باشد. اما باید پرسید که آیا این تصویر یک مسلمان واقعی است؟ لباس حج برای همه یکی است. آنجا مهم نیست که کسی پولدار است یا فقیر. نیازمند است یا غنی. این هم یکی دیگر از پیام های برابری است. یکی دیگر از پیام های حج آزادی است. آزادی خود به معنی پذیرش دیگران است. من آرزو می کنم که مردمی که حج را انجام داده اند، عمق این پیام را درک کنند. در آخر آرزو می کنم که هر مسلمان بتواند روزی راهی حج شود و ما سال دیگر این موقع یکدیگر را در کنار بیت الحرام ببینیم. 

پس از بیانات محمد حجاج، دومین کلیپ ساخته شده رایزنی با عنوان «شاهدان منا» به زبان آلمانی به نمایش در آمد. نمآهنگ یاد شده در چهار اپیزود تاثیر گذار واجد عباراتی بدینگونه بود: 

«داستان قربانی ابراهیم(ع)، شیخ پیامبران، در صحرای منا داستان رهایی و آزادی انسان است. رهایی از شیطان، و آزادی از قیودی که به آن دلبسته بود، پس بی جهت نبود که حسین بن علی(ع) هم توصیه کرد: «اگر دین ندارید، لااقل آزاده باشید»، برای انسان، آزادگی و آزاد اندیشی هدف زندگی است، و یافتن انسانِ آزاد، آرزوست. از این رو مولانا جلال الدین رومی معتقد است : 

دی شیخ با چراغ همی گشت گرد شهر

کز دیو و دد ملولم و انسانم آرزوست

گفتند یافت می نشود جسته ایم ما

گفت آن که یافت می نشود آنم آرزوست

حاجیان مسلمان سه روز در صحرای منا منتظر می مانند تا خود را از هر آنچه رنگ تعلق پذیرد آزاد سازند، آنها در صحرای منا می مانند تا رها شوند، با تنی خسته، زیر آسمانی پر ستاره و بر زمینی گرم، آنجا منتظرند تا ساعت رهایی فرا رسد و آزاد شوند. زمزمه آنها با عبارتی ساده همراه است: «لبیک: بپذیر این فرمانبرت را!» اگرچه رهایی برای اکثریت بازگشتی تازه است به زندگی: بازگشت به شهر، به مکه، خانه خدا. بازگشتی توام با آرزوی آغاز روشی تازه در زندگی، اما هستند دیگرانی که در مسیر عبور از صحرای منا  کالبد خاکی خود را به همان خاک گرم وا می نهند و از منا در مسیری تازه سفر را دنبال می کنند: سفر به ملکوت. انسانهایی که المهاجرون الی الله خوانده شدند. حج تنها، رویدادی در جهان اسلام است که در آن هیچ تمایزی میان انسانها  وجود ندارد: مردمانی سفید پوش که اگرچه به نژادها، فرهنگها، زبانها، مذاهب و جغرافیای مختلف تعلق دارند در حج یگانه هستند و تابع یک برنامه منظم. در حج حتی تفکیک و تقدمی هم نیست و مسلمانان، زن و مرد در کنار هم مقابل کعبه به نماز می ایستند. به همان میزانی که مکه و مدینه بین المللی ترین مکان جهان اسلام است، «حج» انترناسیونالیسم اسلامی هم هست. پس بی دلیل نبوده که ده ها سال است مسلمانان خواهان آن هستند تا این قیود و مرزهای سیاسی برای حج برداشته شود و آنها بتوانند آزادانه و بدون تبعیض در بزرگترین تجمع ملل متنوعه به صورت برابر حضور یابند. حج سازنده ترین اجتماع مسلمین است. پیام حج پیام همگرایی و برابری انسانها است. حاجیان سفیران ملل خود هستند در یک مجمع جهانی، فلذا بدین دلیل است که ملل متمدنه سفرا را محترم می دانند و امنیت آنها را تامین می کنند. به رغم این؛ حج و حاجیان با حوادث تلخی نیز روبرو بوده و هستند. قرنهای گذشته تلخکامی سفر حج را حرامیان و دزدان دریایی رقم می زدند و امروزه، بی کفایتی و تعصب مذهبی در اعمال ممنوعیت برای انجام مناسک و آداب دینی. در حافظه تاریخی حاجیان، منا، سرزمینی که ابراهیم شیخ پیامبران آسمانی در آن قربانی خود را همراهی نمود، هنوز قربانگاه است، حال چه چادری آتش گیرد و یا جمعیتی از حاجیان لبیک گوی، همان سفیران ملتهای متنوعه به مانند حادثه تلخ سال گذشته به قربانگاه کشانده شوند. منا، سرزمین رهایی و آزادی است، برای برخی سرزمین بازگشت است به دنیایی که در آن هستند اما با تجربه ای متفاوت و برای بعضی دیگر که «لبیک» ایشان پاسخ داده می شود، سرزمین پروازی است به ملکوت». 

    با پایان نمایش این کلیپ رایزن فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در برلین، سید علی موجانی در جایگاه قرار گرفت و ضمن خوشآمد به میهمانانی که برای حفظ یادمان همنوعان مظلوم خود دعوت رایزنی را پذیرفته بودند، به قرائتی متنی پرداخت که در حکایت از گفت و شنود وی با مجری آلمانی برنامه آقای طاهر نیف را داشت. موجانی متن تنظیم شده خود را چنین آغاز کرد «چند روز پیش گفتگوی شیرین و جذابی را با دوست خوبم جناب آقای طاهر نیف درباره موضوع «حج» داشتیم. آن گفتگو برای من بسیار آموزنده بود. ایشان طی آن گفتگو از من پرسشهایی را درباره مسئله حج نمودند. من درباره پرسش های ایشان بسیار اندیشیدم و بهتر دانستم تا در کادر کلمات دقیقاً به پرسش این دوست عزیز در این جمع جواب دهم:  عزیمت به حج برای مسلمانان ، به عنوان یک موضوع واجب تنها یکبار لازم است. طاهر از شرایط حج خود در قبل از 11 سپتامبر 2001 برایم صحبت کردید. او افسوس خود را پنهان نمی نمود به جهت اینکه از آن سال به بعد و پس از اقدامات تروریستی القاعده شاید دیگر نتوان شاهد یک حج آرام بود. این مرا به شدت تحت تاثیر قرار داد. اینجا ناچارم اعلام کنم که نظر طاهر عزیز دقیق است. تعصب و افراط گرایی که القاعده و بن لادن آن را با حمایت برخی از ساختارهای دولتهای خاص پدیدار ساختند ریشه در برداشت غلط از دین دارد. هیچ دینی و هیچ جامعه ای خشونت را مطلوب نمی داند. در اسلام عبارتی است که «کشتن یک انسان برابر با  کشتار یک جامعه می داند». متاسفانه هنوز پرونده کمیسیون 11 سپتامبر گشوده نشده تا افکار عمومی بدانند ریشه آن پدیده در کجا بود و حامیان القاعده و داعش چه کسان و دولتهایی هستند». 

رایزن فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در برلین سپس با بیان قیاسی به طرح نکته ای تازه برای مخاطبان اروپایی و غیر مسلمان خود مبادرت ورزید، «بنظرم تصمیم به سفر حج برای یک مسلمان مثل تصمیمی بود که یک شهروند برلین شرقی می گرفت تا از دیوار عبور کند. آن هموطن شما باید همه خاطرات، خانواده اش، خانه و کوچه اش و حتی همه سرمایه اش را پشت سر می گذاشت و ریسک عبور از دیوار را می پذیرفت. یک مسلمان هم وقتی تصمیم به رفتن حج می کند با همه هویت، سرمایه و خانواده خود وداع می کند و از دیواری تعلقات دنیوی می گذرد». موجانی در ادامه سخت بیان داشت که «دیوارها»  در اطراف یک منطقه  کشیده می شوند تا آن منطقه را «امن» کنند. «حریم حرم» یا همان مکه و پیرامونش نیز باید امن ترین مکان برای مسلمانان باشد. اما نمی دانیم آیا امر امروز مکه امن است؟ 

به بیان رایزن فرهنگی سفارت جمهوری اسلامی ایران در آلمان، «دیوار برلین» برای امنیت بخش شرقی کشیده نشد، بلکه ساخته شد تا آن منطقه را «جدا» کند. پس شاید بتوان گفت دیوار ساخته شد تا یک آپارتاید اجتماعی را به وجود آورد. در مسیر عبور از دیوار برلین دو احتمال برای یک تبعه آلمان شرقی وجود داشت: یکی اینکه  ممکن بود پس از عبور از دیوار دیگر امکان بازگشتی به گذشته و جایی که در آن پا به گیتی نهاده برای آن شخص نباشد و یا اینکه در مسیر عبور از دیوار آن مسافر «گم» شود! 

سید علی موجانی در این بخش با گذر از موضوع قیاس خود به مسئله اصلی این برنامه پرداخت:  «اکنون در حج هم همین شرایط وجود دارد: حج برای عموم حاجیان تغییر شرایط فکری و روحی است. یک حاجی در این اردوی طولانی مدت، تصویری تازه از اسلام پیدا می کند. او در کنار سایر ملتهای مسلمان می آموزد که تنوع در زبان، نژاد، فرهنگ، رنگ پوست، سنتها  و ... یک واقعیت است. او می فهمد دوست داشتن همنوع ، انسانی دیگر و زیستن با دیگران یک ضرورت است. او در این سفر در می یابد اصل «سرنوشت جمعی انسانها رویا نیست. اما متاسفانه اکنون در حج احتمال دوم هم به دلیل تعصب مذهبی و سوء مدیریت به وجود آمده است، اینکه آدمی در مسیر «گم» شود. شاید قرنها پیش حوادث طبیعی و یا حملات دزدان مسلح در مسیر بود که این شرایط را به وجود می آورد، اما این روزها رفتارهای متعصبانه و افراط گرایی تروریستها و حامیان دولتی آنها جمعیت حاجیان را هدف قرار می دهد. 

رایزن فرهنگی جمهوری اسلامی ایران با مخاطب قراردادن مستعمین و حاضرین به طرح نکته مهم تازه ای با این مضمون اشاره کرد که «امروز دیوار برلین برداشته شده و شما آزادانه این امکان را دارید به گذشته خود رجوع کنید. در شرق یا غرب آن سفر کنید و با خاطرات و هویت خویش زندگی کنید، به مکانهای تاریخی هر دو سو سر بزنید و در قبرستانها و عبادتگاههایی که گذشتگان شما را در آن آرمیده اند حضور پیدا کنید تا مراسم خود را انجام دهید. «دیوار برلین» که برای امنیت نبود بلکه برای جداسازی ساخته بودند، اکنون سالهاست برداشته شده است. اما متاسفانه امروز «حریم امن»، همان دیواری معنوی که کعبه را در خود جای داده است هم دیگر نمی تواند امنیت را برای حاجیان همراه داشته باشد. امروز به دلیل یک سیاست دولتی این دیوار در برابر مسلمانان برای زیارت آزادانه اماکن خود قرار گرفته و تعصبی که دیده نمی شود به جداسازی مسلمانان انجامیده و اجازه نمی دهد تا مسلمان در کنار هم همزیستی را به صورت مستمر تجربه کنند».

    با پایان سخنان رایزن فرهنگی، مجری به قرائت ترجمه آلمانی سوگنامه دیگری از سروده های شاعر لاری، خلیل روئینا با مطلع «در سکوتی که عطر خلوت داشت/ ناگهان ازدحام شد روزی» پرداخت که بسیار مورد توجه حضار واقع شد. این مراسم در پایان با اجرای بداهه نوازی نوایی آهنگین و قرائت ابیاتی در رثای شهدای فاجعه منا سال 1394 پایان پذیرفت. 

    پس از پایان برنامه حاضرین از غرفه کتاب و تصاویر یادبود شهدای فاجعه منا بازدید نموده و به گفتگو با کارشناسان فرهنگی درباره آن رویداد و مسائل مبتلابه کنونی در حج برای چرایی عدم پذیرش ایرانیان از سوی دولت عربستان و محروم سازی نژادی حج پرداختند.