فضیلت و اعمال شب قدر از منظر آیت‌الله مکارم شیرازی

«در تمام سال، ماهی به عظمت ماه پربرکت رمضان نیست؛ زیرا ماهی است که خداوند آن را جهت اهدای بالاترین هدیه خود به جهان بشریّت، یعنی «قرآن مجید» برگزیده است. همچنین ماهی است که شب قدر در آن واقع شده، شبی که مقدّرات یک سال انسان‌ها بر حسب شایستگی‏‌ها و لیاقت‌هایشان تعیین می‏‌گردد و عبادت آن برتر از عبادت هزار ماه است؛ اینگونه است که در دعای روزانه ماه مبارک رمضان می‌خوانیم: «اللهمّ ارْزُقْنی فیهِ فَضْلَ لَیْلَةِ القَدْرِ؛ خدایا در این ماه درک فضیلت شب قدر را روزیم کن».

نزول قرآن در شب قدر

قرآن در شب قدر، بر قلب پاک پیامبر نازل شد. شب پربرکتی که مقدرات جهان بشریت با نزول‏ قرآن‏ رنگ تازه‌ای به خود گرفت‏.

قرآن با تمام قدر و منزلتش در چنین شب‌هایی به قلب مطهر رسول اسلام صلّی الله علیه و آله وسلّم و به وسیله فرشته صاحب قدر نازل شده است و از آنجا که قرآن، یک کتاب سرنوشت ساز است، و خط سعادت، خوشبختی و هدایت انسان‌ها در آن مشخص شده است، باید در شب قدر (شب تعیین سرنوشت‌ها) نازل شود تا همه با تدبر بیشتر در آیات وحیانی آن، در مسیر سعادت و قرب الهی گام برداریم.

«شب قدر»؛ برتر از هزار ماه

«شب قدر بهتر از هزار ماه‏ است؛ لیلة القدر خیر من الف شهر». بهتر بودن این شب از هزار ماه به خاطر ارزش عبادت و احیای آن شب است، و روایات فضیلت لیلة القدر و فضیلت عبادت آن، که در کتب شیعه‏ و اهل سنت فراوان است این معنی را کاملا تأیید می‏‌کند.

علاوه‌بر این، نزول قرآن در این شب، و نزول برکات و رحمت الهی در آن سبب می‏ شود که از هزار ماه برتر و بالاتر باشد.

«شب قدر»؛ شب آمرزش گناهان

ماه رمضان ماه رحمت است، ماه مغفرت و آمرزش‏ است؛ چراکه دریای لطف و بخشش پروردگار در این ماه موّاج است، لیکن باید دانست در شب قدر به تعداد همه کسانی که در این ماه مورد بخشش قرار گرفته ‏اند بخشوده خواهند شد.

در شب‌ قدر که برتر از هزار ماه است، جلوه‌ای روشن از مهربانی و رأفت بی‌انتهای خدای متعال است، زیرا حضرت حق همیشه برای بخشیدن بندگان خویش از هر بهانه ای استفاده می‌کند. چنانکه آمدن ماه مبارک رمضان برای همه ما فرصت آمرزش است و صد البته رسیدن به شب‌های قدر نور علی نور دیگری برای ماست که از این شرایط برای توبه، ترک معصیت و قرب الهی بهره ببریم و به سمت خدا برگردیم.

در روایتی از امام باقر علیه السلام آمده است: هرکس شب قدر را احیا دارد، گناهان‏ او آمرزیده شود، هرچند زیاد باشد. لذا به بیان مرحوم «علّامه مجلسی»؛ بهترین اعمال در این شب‏ها طلب آمرزش گناهان‏ و دعا برای امور دنیوی و اخروی است، هم برای خود و هم برای پدر و مادر و خویشان و برادران مؤمن؛ چه زنده باشند و چه از دنیا رفته باشند.

نزول ملائکه در شب قدر

فرشتگان‏ در این شب مخصوص، با رحمت الهی فرود می‏‌آیند؛ فرشتگانی که در شب قدر نازل می‏‌شوند و مأمور ابلاغ مقدّرات الهی در طول یک سال هستند، مقدّراتی که بر حسب شایستگی ها و لیاقت ها و اعمال هر کس تعیین می‏ شود؛ نه بدون حساب و شکل اجباری، «تَنَزَّلُ الْمَلائِکَةُ وَ الرُّوحُ فیها بِاذْنِ رَبِّهِم مَنْ کُلِّ امْر؛ فرشتگان و «روح» در آن شب به اذن پروردگارشان برای (تقدیر) هر کاری نازل می‌شوند ».[۱۹] خداوند با تمام قدرتی که بر هر کار دارد، تدبیر امور این جهان را در میان فرشتگان‏ تقسیم کرده و برای هر گروه وظیفه و مأموریتی قائل شده است.

شب قدر؛ شب امضای مقدرات

شب قدر، شبی برای تعیین مقدرات و سرنوشت انسان‌ها برای یک سال است و البته این مقدرات بر اساس لیاقت‌ها و شایستگی‌های آن‌ها، تعیین می‌شود.

گفتنی است در شب قدر، ارزاق و سرآمد عمرها و امور دیگر نیز در آن تفریق و تبیین می‌شود. البته این امر هیچ تضادی با آزادی اراده انسان و مسأله اختیار ندارد؛ زیرا تقدیر الهی به وسیله فرشتگان طبق شایستگی‌ها و لیاقت‌های افراد و میزان ایمان، تقوا، پاکی نیت و اعمال آن‌هاست؛ یعنی برای هر فردی چیزهایی را مقدر می‌کنند که لایق آن است، به تعبیر دیگر زمینه‌هایش از ناحیه خود او فراهم شده، و این نه تنها منافاتی با اختیار ندارد که تأکیدی بر آن است.

تنظیم مقدرات در لوح محو و اثبات است یعنی این مقدرات با اعمال انسان قابل تغییر خواهد بود، از این رو اگر کسی کار خیری انجام دهد برکات آن را دریافت می کند؛ بنابراین مقدرات وجود دارد اما با شرایطی قابل تغییر است، حال اگر انسان کار خلافی انجام می دهد باید آن را کنار بگذارد تا پاک و لایق شود تا بر اساس همین لیات مقدرات یک ساله او تنظیم شود.

اعمال شب‌‏های قدر

اعمال شب‏‌های قدر بر دو قسم است. یک قسم آن مشترک میان هر سه شب است و قسم دیگر اعمالی است که مخصوصِ هر یک از این سه شب می‏ باشد.

اعمال مشترک شب‏‌های قدر

غسل شب قدر

مرحوم «علّامه مجلسی» فرموده: بهتر است غسلِ شب‏‌های قدر را مقارن غروب آفتاب انجام دهند که نماز مغرب را با غسل بخوانند.

نماز ۲ رکعتی شب قدر

در شب قدر دو رکعت نماز بخواند؛ که در هر رکعت بعد از حمد، هفت مرتبه سوره «قُل هُوَ اللَّه» را تلاوت کند و بعد از پایان نماز، هفتاد مرتبه بگوید:اسْتَغْفِرُ اللَّهَ وَ أَتُوبُ الَیْهِ‏. در روایتی از رسول خدا صلی الله علیه و آله آمده است: کسی که این عمل را بجا آورد، از جای خویش برنخیزد مگر این‏که خداوند متعال او و پدر و مادرش را بیامرزد و خداوند فرشتگان را مأمور می‏ کند تا سال آینده برای وی حسنات بنویسند ...

دعای گشایش قرآن

امام باقر علیه‌السلام درباره عمل دیگر این شب فرمود: قرآن را بگشاید و در برابر خود قرار دهد و بگوید: «اللَّهُمَّ انّی‏ اسْئَلُکَ بِکِتابِکَ الْمُنْزَلِ وَما فیهِ...؛ خدایا از تو خواهم به حق کتاب فرستاده شده‏ات و آنچه در آن است... سپس حاجت خود را از خدا بخواهد.

قرآن به سر گرفتن و خداوند متعال را به ۱۴ معصوم سوگند دادن

از جمله اعمال شب قدر؛ مراسم قرآن به سر گرفتن است، به فرموده امام صادق علیه السلام: قرآن مجید را بر سر بگذارد و بگوید: «اللَّهُمَّ بِحَقِّ هذَا الْقُرْآنِ، وَ بِحَقِّ مَنْ ارْسَلْتَهُ بِهِ...؛خدایا به حق این قرآن و به حق آن‏کس که او را بدین قرآن فرستادی ...»آنگاه ۱۰ مرتبه بگوید: بِکَ یا اللَّهُ‏ و ۱۰ مرتبه‏ بِمُحَمَّدٍ صلی الله علیه و آله‏ و ده مرتبه‏ بعَلِیٍّ علیه السلام‏ و ۱۰ مرتبه‏ بِفاطِمَةَ علیها السلام‏ و ۱۰ مرتبه‏ بِالْحَسَنِ علیه السلام‏ و ۱۰ مرتبه‏ بِالْحُسَیْنِ علیه السلام‏ و ۱۰ مرتبه‏ بِعَلِیِّ بْنِ الْحُسَیْنِ علیهما السلام‏ و ۱۰ مرتبه‏ بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام‏ و ۱۰ مرتبه‏ بِجَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام‏ و ۱۰ مرتبه‏ بِمُوسَی بْنِ جَعْفَرٍ علیهما السلام‏ و ۱۰ مرتبه‏ بِعَلِیِّ بْنِ مُوسی‏ علیهما السلام‏ و ۱۰ مرتبه‏ بِمُحَمَّدِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام‏ و ۱۰ مرتبه‏ بِعَلِیِّ بْنِ مُحَمَّدٍ علیهما السلام‏ و ۱۰ مرتبه‏ بِالْحَسَنِ بْنِ عَلِیٍّ علیهما السلام‏ و ۱۰ مرتبه‏ بِالْحُجَّةِ علیه السلام‏؛ در پایان هر حاجتی که دارد از خداوند طلب کند و در تمام این اذکار، نهایت حضور قلب و توجّه به درگاه خدا را حفظ کند. البته بهتر است اگر می‏خواهند توسّل گرفته، یا ذکر مصیبتی کنند قبل یا بعد از دعا باشد و دعا را قطع نکنند.

زیارت امام حسین علیه السلام

 به فرموده علّامه مجلسی، زیارت امام حسین علیه السلام در هر یکی از این سه شب نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم ماه مبارک رمضان، مستحبّ مؤکّد است.

احیا داشتن شب‏‌های قدر

یعنی این شب را تا صبح بیدار باشد و با عبادت و دعا و تلاوت قرآن و جلسات سخنرانی دینی و پرسش و پاسخ‏های مذهبی و یا مطالعه کتاب‏های تفسیر و عقاید و مواعظ سپری کند.

در روایتی از امام باقر علیه السلام آمده است: هر کس شب قدر را احیا دارد، گناهان او آمرزیده شود، هرچند زیاد باشد.

نماز صد رکعتی شب قدر

شایسته است صد رکعت نماز بگزارد (هر دو رکعت به یک سلام) که فضیلت بسیار دارد و افضل آن است که اگر توانایی داشته باشد، در هر رکعت بعد از حمد، ۱۰ مرتبه سوره قل هو اللَّه را بخواند.

خواندن دعایی از امام زین العابدین علیه السلام

مرحوم «شیخ کفعمی» در «مصباح» نقل کرده است که امام زین العابدین علیه السلام این دعا را در شب‏های نوزدهم، بیست و یکم و بیست و سوم در حالت ایستاده و نشسته و در رکوع و سجود می‏خواندند:«اللَّهُمَّ انّی‏ امْسَیْتُ لَکَ عَبْداً داخِراً، لا امْلِکُ لِنَفْسی‏ نَفْعاً وَلا ضَرّاً...؛خدایا من شام کردم در حالی که بنده خواری هستم که مالک سود و زیانی برای خویش نیستم‏...»

اعمال مخصوص شب نوزدهم

اول: صد مرتبه اَستَغفُرِاللهَ رَبی وَاَتوبُ اِلَیه

دوم: صد مرتبه اَللّهُمَّ العَن قَتَلَةَ اَمیرَالمومنینَ

سوم: بخواند یا ذَالَّذی کانَ ...

چهارم: بخواند دعای اَللّهَمَّ اجعَل فیما تَقضی وَ..

 اعمال مخصوص شب بیست و یکم

شب بیست و یکم: این شب فضیلتش از شب نوزدهم بیشتر است لذا باید اعمال مشترک شب‏های قدر را با توجّه بیشتری انجام داد،. در روایات درباره غسل و احیا و تلاش در عبادت در این شب و شب بیست و سوم تأکید شده است.

اعمال مخصوص شب بیست و یکم، بدین شرح است:

خواندن دعای شب بیست و یکم ماه مبارک رمضان

دعایی است که در «مصباح ‏المتهجّد» و «کافی» نقل شده است که در شب بیست و یکم خوانده می‏ شود:«یا مُولِجَ اللَّیْلِ فِی‏النَّهارِ، وَمُولِجَ النَّهارِ فِی اللَّیْلِ...ای فروبرنده شب در روز و ای فروبرنده روزدر شب...»

لعن بر قاتل امیرالمومنین(ع)

به فرموده «شیخ مفید»، در این شب بر ظالمان و غاصبان حقوق آل‏محمّد صلی الله علیه و آله و همچنین بر قاتل امیرمؤمنان علیه السلام بسیار لعن و نفرین فرستید.

دعا برای سلامتی و تعجیل در ظهور امام زمان (عج)

دعا برای وجود مبارک امام زمان علیه السلام و فرج آن حضرت، یکی دیگر از اعمال این شب است.

اعمال مخصوص شب بیست و سوم

با توجّه به اهمّیّت شب بیست و سوم، غسل، احیا و زیارت امام حسین علیه السلام در این شب فضیلت بسیار دارد و همچنین خواندن صد رکعت نماز که مشترک میان همه شب‏های قدر است. لیکن غیر از اعمال مشترک شب‏های قدر، اعمال دیگری نیز وارد شده است.

خواندن سوره های عنکبوت ، روم و دُخان

سوره عنکبوت و سوره روم سوره «حم دخان» را بخواند. امام صادق علیه السلام فرمود: «هر کس در شب بیست و سوم، سوره‏های عنکبوت و روم را بخواند، به خدا سوگند! اهل بهشت است».

 خواندن هزار بار سوره قدر

هزار مرتبه سوره «إنّا أنزلناه» را بخواند.

خواندن دعای اللهم امدد لی فی عمری در شب بیست و سوم رمضان

«اللَّهُمَّ امْدُدْ لی‏ فی‏ عُمْری‏، وَاوْسِعْ لی‏ فی‏ رِزْقی‏...؛خدایا دراز کن عمرم را و فراخ کن روزیم را.. ».

خواندن دعای مخصوص شب بیست و سوم

 «یا رَبَّ لَیْلَةِ الْقَدْرِ وَجاعِلَها خَیْراً مِنْ الْفِ شَهْرٍ...؛ای پروردگار شب قدر و قرار دهنده آن بهتر از هزار ماه...»

خواندن دعای اَللّهَمَّ اجعَل فیما تَقضی وَ..

خواندن دعای فرج در شب بیست و سوم رمضان

خواندن دعای یا مدبر الامور در شب بیست و سوم رمضان

 این دعا را در حالی که دستان خود را به سوی آسمان بلند می ‏کند، بخواند:یا مُدَبِّرَ الْأُمُورِ، یا باعِثَ مَنْ فِی الْقُبُورِ...؛ای تدبیر کننده کارها ای برانگیزنده هر که در گورها است ...» و...