چالشی جدی بر توسعه علمی

تدبیر24»خلاقیت و نوآوری از عوامل تعیین کننده در رشد و توسعه کشورها است. جوامع پیشرفته مهمترین دلیل برای رقابتی نگه داشتن جایگاه علمی خود را جذب نیروهای انسانی نخبه و آموزش دیده در دانشگاه‌ های بر‌تر دنیا فارغ از ملیت، عقاید و باورهای شخصی می‌دانند. از این رو همواره نگران از دست دادن نقش و جایگاه مرکزی خویش در نوآوری‌های علمی هستند و برای نگه داشتن این مقام به جذب سازمان ‌یافته بر‌ترین ‌و نخبه ‌ترین نیروهای انسانی جهان که عمده‌ترین علت های نوآوری و خلاقیت هستند‌ روی می‌آورند.

جامعه ایران برای دستیابی به الگویی از پیشرفت، نیازمند تعلیم، پرورش و به‌کارگیری نیروی متخصص در جنبه‌های متعدد توسعه است که تقویت استعدادهای داخلی و کاستن از خلاهای فکری و مادی از ضرورت‌های آن محسوب می‌شود.

نخبگان و استعدادهای علمی در سال های اخیر به دلیل های گوناگون کشور را به قصد زندگی در کشورهای مختلف جهان ترک کرده اند. این پدیده آنچنان رواج پیدا کرده که در چند سال گذشته صندوق بین المللی پول، ایران را از نظر مهاجرت نخبگان در رتبه های نخست قرار داده است. برای کنترل این پدیده بایستی برنامه ریزی های اساسی انجام داد و تمرکز را بر روی حفظ نخبگان داخلی، بازگشت استعدادهای علمی مهاجرت کرده و حتی جذب نخبگان دیگر کشورها کرد.

ایجاد شرایط مناسب کار، تحقیق، پژوهش، دستمزد کافی و از میان بردن بی عدالتی و تبعیض از راه های موثر برای جلوگیری از پدیده فرار مغزها به شمار می رود که موجب جذب استعدادهای علمی می شود. این موضوع از چنان اهمیتی برخوردار است که علی لاریجانی رییس مجلس شورای اسلامی در 25 تیر 1396 خورشیدی در مراسم «هشتمین کنفرانس بین المللی بودجه ریزی بر مبنای عملکرد» با اشاره به اینکه ایران در جذب استعدادها در میان 20 کشور منطقه دارای رتبه 19 است، گفت: «در جذب استعدادها در میان 20 کشور منطقه نوزدهمین هستیم و در میان 138 کشور، 126 هستیم.»

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به منظور بررسی راه های جذب استعدادهای علمی و نخبگان به کشور به گفت وگو با حجت الاسلام «علیرضا سلیمی» عضو هیات رییسه کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی پرداخت.

حجت الاسلام سلیمی با بیان اینکه فراهم بودن امکانات یکی از علت های مهاجرت نخبگان علمی به دیگر کشورها است، گفت: پیشرفته بودن تجهیزات و فراهم بودن امکانات از عمده ترین عوامل مهاجرت به شمار می رود. هنگامی که تجهیزات، امکانات و فضای مناسب فعالیت مهیا باشد، زمینه تحقیق و پژوهش برای نخبگان به وجود می‌آید و آنها در کشور ماندگار می شوند. حمایت های مادی و معنوی و ارایه امکانات رفاهی نیز از عوامل تاثیر گذار در ماندن نخبگان و جذب استعدادها از خارج از مرزها می شود که متاسفانه در برخی از مولفه های نام برده با مشکل و کمبود روبرو هستیم اما با توجه به فراهم کردن حداقل‌ها می توان گفت شرایط نسبت به گذشته خیلی بهتر شده است. اقناع علمی جوانان با استعداد و نخبه در کشور و استفاده بهینه از توان آنها در زمینه انجام دادن طرح ها و در نظر گرفتن مزایا و دستمزد کافی سبب می شود تا آنان در کشور به ارایه علم و دانش خود بپردازند.

رضایتمندی استعدادهای علمی در صورتی تأمین خواهد شد که شرایط فعالیت برای آنها فراهم باشد و این مساله وابسته به این است که گروه های پژوهشی مطرح، جهت اشتغال آنان وجود داشته باشند و با همکاری آنان راه ‌اندازی شوند. البته روشن است که همه افراد شاغل در گروه‌های علمی و پژوهشی از قشر نخبه نخواهند بود. نخبگان علمی که افراد بر‌تر دانشگاه‌ها هستند، چه در درون و چه در خارج از کشور در پیشبرد اهداف علمی آن جامعه تاثیر گذارند. بنابراین این افراد کمتر در عرصه کارآفرینی، پست‌های مدیریتی و سیاست گذاری در دولت نقش آفرین هستند. از این رو، سرمایه گذاری در قشر وسیع‌تری از دانشجویان و تعریف گسترده‌تری از نخبگی که شامل رشته‌های علوم انسانی نیز باشد، به نظر اجتناب ناپذیر خواهد بود که خوشبختانه از توجه بنیاد ملی نخبگان نیز برخوردار است.

عضو هیات رییسه کمیسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی با اشاره به اینکه نخبگان علمی به کشورهای پیشرفته مهاجرت می کنند تا بتوانند از ظرفیت بهره برداری بهینه کنند، یادآور شد: با توجه به این موضوع باید تلاش شود تا زمینه تعامل علمی با نخبگان خارج از کشور به وجود آید تا از علم و دانش آنها بهره برد و فضای علمی با کیفیت تری در جامعه حاصل شود. در سال های اخیر بسترهای گسترش علم و زمینه های مناسب برای جذب استعدادها و نخبگان به بهترین صورت ممکن فرآهم شده است تا آنان بتوانند در داخل کشور به فعالیت علمی خود بپردازند اما با این وجود برخی از آنها علاقه مندند تا به کشورهای پیشرفته مهاجرت کنند.

استقرار بهینه دانش آموختگان در مشاغل گوناگون با هدف بهره‌مندی از رضایت شغلی و بهره‌وری از پتانسیل‌ها و مهارت‌های آنان می تواند از راه های جذب استعدادهای علمی به کشور باشد. همچنین ارایه تسهیلات مالی و فراهم کردن زمینه برای رقابت در فضای علمی همراه با تکنولوژی و امکانات روز نقش بسیار مهمی در جذب و نگهداری استعدادهای علمی دارد.

وی با برشمردن عوامل و مسایلی که سبب جذب استعدادها می شود، خاطر نشان کرد: علت های زیادی از نظر اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و ... وجود دارند که سبب مهاجرت نخبگان می شود. هنگامی که جوانان نخبه و تحصیل کرده نمی توانند به شغل مناسب خویش دست یابند ترجیح می دهند تا مهاجرت کنند. تامین شغلی، امنیت جانی و ... باعث می شود تا استعدادها و نخبگان احساس رضایت داشته باشند و در داخل کشور بمانند و دانشمندان و استعدادهایی که در کشورهای دیگر زندگی می کنند به میهن بازگردند و به ارایه خدمات بپردازند. بالا بردن کیفیت مراکز آموزش عالی نیز از دیگر عوامل تاثیر گذار است تا نخبگان و دانشجویان ممتاز به پرورش و بالندگی و ظهور استعداد خویش بپردازند.

این نماینده مجلس در پاسخ به این سوال که چه مشکلاتی سبب ناکامی در جذب استعدادها به کشور می شود، توضیح داد: فراهم آوردن زمینه کار و پوشش های حمایتی در کشور می تواند در جذب استعدادها بسیار اثر گذار باشد. در این زمینه مجموعه‌های حمایتی تلاش‌های فراوانی را انجام داده‌اند اما این تلاش‌ها به اندازه مطلوب نبوده زیرا با توجه به تعداد بالای نخبگان در کشور به اندازه نیاز ‌ پوشش‌های حمایتی برای آنها فراهم نشده است. مجموعه‌هایی که در این بخش فعال هستند از هماهنگی های لازم برخوردار نیستند و به صورت منفعل عمل می‌کنند که این عامل آسیب های فراوانی را به وجود می آورد. باید فضا و شرایط را تغییر داد تا بتوان در زمینه جذب نخبگان گام های قابل توجهی برداشت اما با بودجه اندکی که به این بخش‌ها اختصاص داده می شود نمی توان فعالیت های بزرگی را به ثمر نشاند. بنیاد علمی نخبگان، معاونت علمی و فناوری و وزارتخانه‌های علوم و بهداشت بایستی با یکدیگر در زمینه جذب نخبگان هماهنگ باشند.

حجت الاسلام سلیمی در پایان گفت: بستر سازی مناسب و فراهم آوردن فرصت مناسب برای استعدادهای علمی سبب می شود تا تعداد قابل توجهی از آنان که به کشورهای دیگر مهاجرت کرده بودند به ایران بازگردند و آمادگی خویش را جهت همکاری با سازمان ها، نهادها و شرکت ها اعلام کنند. تلاش برای بازگرداندن استعدادهای ایرانی به کشور که با فرهنگ و زبان ملی آشنا هستند و از طرفی با خود تخصص می‌آورند، گام بسیار خوبی برای توسعه و پیشرفت کشور به شمار می‌رود.

پس از برجام و توافق هسته ای شرایطی برای نخبگان و دانش آموختگان ایرانی که در دانشگاه‌ها و دیگر مرکزهای علمی معتبر دنیا مرحله های تحصیلی خود را به پایان می‌برند، ایجاد شده است تا به کشور بازگردند و اینگونه زمینه های توسعه کسب و کار و پیشرفت کشور به وجود آید. بررسی دقیق و علمی علت های مهاجرت نخبگان و همین طور برآورد میزان تأثیر سیاست‌های دولت در راستای جذب نخبگان نخستین گام در راه پیاده سازی طرحی سازمان یافته و موثر در جذب استعدادها است. مطالعه سیاست‌های کشورهای دیگر در پرورش و جذب استعدادهای بر‌تر می‌تواند در برنامه‌ریزی‌های آینده دولت در این راستا نقش بسزایی ایفا کند.