اصلاح فرهنگ مجازی

تدبیر24»با فرونشستن التهاب اخباری دردناک که در هفته های پایانی تیرماه و نخستین روزهای ماه جاری احساسات عمومی را جریحه دار ساخت، می توان با نگاهی کمتر متاثر از احساسات و عواطف به این رخدادها نگریست؛ قتل «آتنا» هفت ساله و «بنیتا» هشت ماهه و نیز خشونت بر «کیمیا» حوادثی بود که پیش از این مشابه آن بارها تکرار شده بود. بنا به دو علت اما این رخدادها پربازتاب شد؛ نخست به واسطه پی در پی بودن و فاصله اندک این حوادث دردناک و دوم به علت انعکاس اخبار آن در شبکه های مجازی و شتاب و عرصه وسیعی که این اخبار انتشار یافت.
در روزهای گذشته باز هم شبکه های اجتماعی بخش مهمی از تمرکز خود را به کودکان اختصاص داده اند ولی این بار برخلاف داستان آتنا و بنیتا، کودکان گمشده ای که در شبکه های اجتماعی تصاویر و مشخصات آنان انتشار یافت به دامان خانواده هایشان بازگشتند. پیدا شدن «ملیکا» و «یوسف» سبب شد تا خانواده های دیگری نیز برای یافتن کودکانشان به شبکه های اجتماعی متوسل شوند. اکنون شاهد استمداد والدین کودکانی چون «ابوالفضل» و «پارسا» از کاربران شبکه های اجتماعی برای یافتن آنان هستیم.
صرف نظر از بررسی مسائل و آسیب های روانشناختی، اجتماعی و حقوقی مربوط به حوادث قتل، ربایش و آزار کودکان که نگاه بسیاری از صاحبنظران و ناظران را به خود معطوف داشته، نحوه انعکاس و پوشش اخبار مرتبط در فضای مجازی و واکنش هایی که در پی دارد خود تبدیل به یک مساله مهم و نیازمند به موشکافی شده است.
از یک منظر برخی بر این باورند که اِشراف جامعه بر اخبار حوادث اینچنینی از کارکردهای مثبت شبکه های اجتماعی است اما نگاه دیگری نیز وجود دارد مبنی بر اینکه انعکاس این رخدادها منجر به جریحه دار شدن عواطف و افکار عمومی می شود و چه بسا تاثیرات منفی را بر روح جامعه بر جای گذارد. از همین رو عده ای می گویند پر شمار شدن انعکاس چنین پیشامدهایی ممکن است نوعی بی تفاوتی را به دنبال آورد و نیز به صورت غیرمستقیم قبح تبهکاری را کمرنگ سازد. به معنایی دیگر پرتکرار شدن اخبار این حوادث ممکن است اذهان را به شنیدن این گونه اخبار ناهنجار عادت دهد.
یکی از مزایای شبکه های اجتماعی در بازتاب این گونه اخبار که به ماهیت فضای مجازی بازمی گردد، پوشش لحظه به لحظه اطلاعات است و چه بسا خبررسانی سریع در مورد برخی رخدادها، سبب جلوگیری از آسیب هایی غیرقابل جبران شود. همچنان که اشاره شد ظرفیت های شبکه های اجتماعی برای یافتن کودکانی گمشده اینک مورد توجهی ویژه قرار گرفته است. اما با نگاهی آسیب شناسانه به برخی کارکردهای رسانه های مجازی می توان در داستان آتنا و بنیتا بر نقاطی انگشت نهاد که نه تنها تسکینی بر آلام خانواده های مصیبت دیده و نیز مرهم خراش ایجاد شده بر روح جامعه نبود بلکه بر این آلام افزود؛ از جمله ترویج این گزاره ناصحیح که مراقبت نکردن درستِ والدین کودکان از دست رفته یا بدحجابی دختری خردسال سبب ساز چنین فجایعی بوده است. پراکندگی اخبار ناموثق و دیدگاههایی این چنینی بود که بر تشویش عمومی و دردمندی خانواده قربانیان می افزود.
حال این پرسش مطرح است که آیا انباشته شدن حجم وسیعی از محتوای فضای مجازی از اخبار قربانی شدن این کودکان، نتایجی مطلوب برای جلوگیری از حوادثی اینچنینی دربرخواهد داشت یا تاثیراتی معکوس و نامطلوب به شکلی دیگر در جامعه نمود خواهد یافت؟
بدون شک یکی از کارکردهای رسانه اطلاع رسانی درباره وقایعی است که در محیط اجتماعی شکل گرفته و بروز می یابد. نکته ای که در خصوص کارکردهای بازدارنده انتشار اخبار در مورد خشونت های اخیر علیه کودکان می توانیم به آن اشاره کنیم گسترش آگاهی والدین در مراقبت و حفظ امنیت بیشتر کودکان در جهت جلوگیری از حوادثی از این دست است؛ فرایندی که می تواند به یک هشدار برای هوشیاری و آمادگی ذهنی در برخورد با شرایط پرمخاطره بیانجامد.
اما از سویی دیگر با فضایی مواجهیم که به علت نبود امکان شناسایی هویت واقعی کاربران، نگاه های متناقض و غیرکارشناسانه، رفتارها و تصمیمات هیجانی و چه بسا وجود برخی غرض ورزی و کج فکری ها ما را با حجم انبوهی از شایعات و اخبار خلاف واقع روبرو می کند. به طور مثال در قتل بنیتا گمانه زنی ها و شایعات بسیاری در مورد عملکرد پلیس و نحوه ورود نیروی انتظامی به این حادثه در فضای مجازی مطرح شد. بنابراین به علت خودمنبع انگاری بسیاری از این شبکه ها، جستجوی واقعیت و حصول اخباری صحیح کاری دشوار است و این خود خلا بزرگی در فضای مجازی محسوب می شود.
دیگر اینکه درهم آمیختگی عواطف و احساسات با رفتارهای فردی در فضای مجازی واکنش هایی هیستریک را به بار می آورد؛ واکنش هایی برای نشان دادن انزجار از مسببان جنایات یا همدردی با آسیب دیدگان که گاه به رفتارهایی کنترل نشده در فضای واقعی می انجامد؛ به مانند آنچه در قتل آتنا شاهد بودیم و به علت جریحه دار شدن عواطف مردم، خانواده قاتل مجبور به ترک محل زندگی خود شدند.
در ادامه باید گفت مادامی که از سوی مراجع و رسانه های رسمی، شاهد پاسخگویی کارآمد، دقیق، سریع و شفاف نباشیم چاره ای نداریم که از بین خیل عظیم اخبار تایید نشده و شایعات رسانه های مجازی، از ظن خود پیگیر اطلاعات باشیم. به طور قطع نیاز خبری مخاطب در شرایط کنونی با نیاز به تحول در کارکرد رسانه های رسمی گره خورده است. در دیگر سو، فعالیت شبکه های مجازی در این شرایط، زمانی می تواند سازنده باشد که در وهله نخست شکلی هوشمندانه و مسوولانه بیابد و دوم اینکه با نگاهی دقیق و کارشناسانه به افزایش آگاهی و آموزش مردم کمک کند.
همچنین ضروری است فرهنگ رفتاری در فضای مجازی نهادینه شود که در بزنگاه و موقعیت های حساس به جای التهاب به جامعه آرامش، همدلی، آموزش و آگاهی تزریق کند و در این میان نیز علاوه بر نظارت هوشمند بر فضای مجازی، این نقش رسانه های سنتی است که در فرایند فرهنگ سازی اهمیتی کم نظیر می یابد.