سنت رمان‌نویسی در جهان عرب

وی به کتاب «رمان عربی» اشاره و تصریح کرد: حمدی سکّوت پژوهشگر برجسته مصری در این کتاب سیر رمان را در سرزمین‌های عربی از آغاز پیدایش تاکنون بررسی و تبیین می‌کند و دریچه‌ای جدید برای خوانندگان علاقه‌مند ایرانی می‌گشاید تا بدانند سرآغاز واقعی رمان عربی و ویژگی‌های آن کدام است. نویسنده تحلیل می‌کند که دوره اسماعیل پاشا ۱۸۳۶م. در مصر آغاز دوره زرین رونق و گسترش ترجمه ادبی است و محمدحسین هیکل با انتشار رمان «زینب» در مصر آغازگر رمان عربی است و مشخص می‌شود که صد سال است رمان عربی در جهان عرب شکل گرفته است و تقریباً با شکل‌گیری رمان فارسی همسان است. حمدی سکوت در این اثر نخست رمان مصری را با بررسی آثار نویسندگانی چون مازنی، توفیق حکیم، طه حسین، نجیب محفوظ، محمدحسین هیکل و نویسندگان بعد از محفوظ به سیر رمان‌نویسی در لبنان، سوریه، فلسطین، اردن، عراق، عربستان، کشورهای حوزه خلیج فارس، یمن و سودان می‌پردازد و در پایان درباره رمان در کشورهای شمال آفریقا بحث می‌کند.

محمدخانی به برنامه‌های مرکز فرهنگی شهر کتاب اشاره کرد و گفت: در چهار سال آینده نشست‌ها و سمینارهایی برای بررسی رمان و شعر در کشورهای عربی و با حضور شاعران و نویسندگان جهان عرب در ایران و متقابلاً نشست‌هایی برای معرفی بیشتر ادبیات معاصر ایران در بسیاری از کشورهای جهان برگزار می‌شود و زمینه ترجمه آثار نویسندگان دو کشور فراهم شده است.

عظیم طهماسبی، مترجم کتاب «رمان عربی» نیز گفت: کتاب به‌رغم حجم کم، اطلاعات بسیاری درباره رمان عربی در اختیار خواننده قرار می‌دهد. نویسنده تلاش کرده به صورت کوتاه و مختصر به مهم‌ترین رمان‌های جهان عرب بپردازد. ده‌ها رمان دیگر بوده که به آنها نپرداخته است. او این کتاب را مقدمه‌ای انتقادی به پنج جلد بعدی پژوهشش دانسته است؛ اما پنج جلد کتابی که درباره رمان عربی نوشته، بیشتر تاریخ چاپ اول آثار و تجدید چاپ آن‌ها است به‌انضمام تحقیق‌هایی که درباره این رمان‌ها در کشورهای عربی یا اروپایی انجام شده است. آن پنج جلد برای هر کس که بخواهد در حوزه رمان عربی پژوهش یا مطالعه کند، بسیار مناسب است. ترجمه آن پنج جلد کار معقولی نیست؛ زیرا شامل اطلاعات کتاب‌شناختی است.

او افزود: حمدی سکّوت دانش‌آموخته دانشگاه کمبریج است و دکتری زبان و ادبیات عرب را در سال ۱۹۶۵ از آن دانشگاه گرفته است. او با شیوه‌های پژوهشی آشنا است و زمانی که در دانشگاه کمبریج بوده، متوجه می‌شود ضعف‌های زیادی در حوزه کتابشناسی رمان‌های عربی وجود دارد و روی این موضوع شروع به کار می‌کند. او کتابی با نام «رمان عربی و رویکردهای اصلی آن از ۱۹۱۳ تا ۱۹۵۲» را نیز نوشته که کتابی است آغازین درباره مطالعه رمان عربی. کتاب سکّوت نظر بسیاری از منتقدان صاحب‌نام در عرصه رمان ادبیات عربی، ازجمله راجر آلن، متخصص رمان عربی، را جلب کرده است. آلن دیباچه‌ای نیز برای  ترجمه فارسی این کتاب نوشته که در ابتدای کتاب چاپ شده است.

طهماسبی یادآور شد: نویسنده ابتدا رمان مصری را بررسی می‌کند و سپس به ترتیب به مطالعه رمان در سایر کشورهای عربی می‌پردازد و در پایان درباره‌ رمان در کشورهای شمال آفریقا بحث می‌کند. نویسنده رمان‌های مهمی را که به عربی نوشته شده‌اند بررسی می‌کند و به آثاری که رمان‌نویسان عرب به زبان‌هایی مثل فرانسوی نوشته‌اند، نمی‌پردازد. او همچنین به بررسی آثار مهم و شناخته‌شده می‌پردازد و آثار کم‌اهمیت را معرفی نمی‌کند. این اثر اولین اثری است که درباره رمان عربی در ایران منتشر می‌شود. متأسفانه ما گام اول‌مان را در شناخت رمان عربی دیر برمی‌داریم و جا دارد در این حوزه کار کنیم.

بهرام پروین گنابادی، کتاب «رمان عربی» را یکی از بهترین آثار نوشته شده در جهان درباره رمان عربی معرفی کرد و گفت: این کتاب جلد اولی است از یک مجموعه‌ شش‌جلدی. راجر آلن، استاد دانشگاه پنسیلوانیا که در جهان غیرعرب، رمان عربی را اغلب با نام او می‌شناسند، برای برگردان فارسی کتاب سکّوت مقدمه‌ای نوشته و از این کتاب بسیار ستایش کرده است.

او با اشاره به شناخت اندک ایرانیان از رمان عربی افزود: مترجم هرجا اشاره‌ای به نام کتابی از رمان‌های عربی شده، اگر پیشتر کسی آن اثر را به فارسی برگردانده، در پانوشت به معرفی ترجمه می‌پردازد. تقسیم‌بندی این کتاب هم بسیار عالی است. نویسنده در اثر وارد پیشینه نمی‌شود و از حکایت و مقامه و داستان‌های عامیانه درمی‌گذرد و رمان عربی را ژانری جدید تلقی می‌کند. رمان، نوع ادبی دنیای جدید است و به همین دلیل با درکی که حمدی سکّوت از این مسأله دارد، وارد بحث مقامه‌نویسی و داستان‌های سوررئال صوفیانه نمی‌شود. سکّوت با هوشیاری وارد جریان رمان نو می‌شود و از مصر، سرزمین داستان‌نویسی عرب‌ها، کار معرفی را شروع می‌کند. شیوه کارش هم بسیار دقیق است. او در مقدمه‌ای دوصفحه‌ای، جریان رمان‌نویسی عربی را می‌گوید و به هر سرزمین که می‌پردازد، چند نویسنده و رمان شاخص را معرفی و در سه‌چهار سطر نقد می‌کند. دست به تقسیم‌بندی دیگری هم می‌زند که بسیار درست و مؤثر است. نویسنده داستان معاصر عرب را به پیش و پس از نجیب محفوظ تقسیم می کند. محفوظ تنها داستان‌نویس عرب است که توانست در تمام حوزه‌ها، فرم‌ها و تکنیک‌ها داستان‌نویسی اثر بنویسد و موفق باشد.

همچنین رحیم فروغی گفت: شروع رمان در خاورمیانه از همجواری شروع شد. همجواری با دیگری یا با غیر که ما آن غیر را نمی‌شناسیم. این همجواری می‌تواند به شکل‌های متعدد شروع شود. جنگ و مهاجرت هم از شیوه‌های همجواری است. پس از آغاز همجواری و پس از اتمام بهت اولیه، مقایسه پیش می‌آید. وقتی خودمان را با دیگری غربی که کشور ما را اشغال کرده یا حمله کرده یا ما به آنجا مهاجرت کرده‌ایم، مقایسه کرده‌ایم، به این نتیجه رسیده‌ایم که چرا آنها از رفاه و امکانات و آزادی‌های بیشتری برخوردارند و ما چنان نیستیم. مقایسه به پرسش منجر می‌شود و در برابر این پرسش‌، پاسخ‌های متعددی داده شده است. کسانی به این پرسش پاسخ سیاسی داده‌اند و کسانی سعی کرده‌اند مسائل‌شان را با رمان تبیین کنند. رمان به دو شکل بوده است: برخی با تکیه بر سنت‌های قدیم، مثل حکایت‌ها و مقامه‌نویسی‌ها کار را ادامه داده‌اند و بعضی‌ها ابتدا با ترجمه‌ رمان‌های غربی و بعد هم با تقلید از آن رمان‌ها کار را شروع کرده‌اند و کم‌کم آثاری به سبک خود آفریده‌اند.

او یادآور شد: حمدی سکّوت در کتابش به نسل نویسندگان دهه ۶۰ میلادی مصر توجه بیشتری کرده است. سکّوت معتقد است در دهه ۶۰ رمان عربی روی سطح بالاتری می‌ایستد. اگر نسل پیشگامان را در نظر بگیریم، نسل نجیب محفوظ را پله دوم فرض کنیم، نسل بعدی و پله سوم، نسل نویسندگان دهه ۶۰ است. وقتی نسل نویسندگان دهه ۶۰ را توضیح می‌دهد، می‌گوید بارقه‌های این نسل در آثار نجیب محفوظ وجود دارد. در دهه ۶۰ رمان رئالیسم اجتماعی یا رئالیسم سوسیالیسی را پشت سر گذاشته‌ایم و بارقه‌های تغییرات و پرداختن به رمان و تکنیک‌های جدید رمان‌نویسی با محفوظ شروع می‌شود. در دهه ۶۰ میلادی نجیب محفوظ چند کار مهم دارد. در دهه ۶۰ جهان بسیار پرتلاطم بوده است و این تلاطم‌ شکل دیگری دارد. در دهه ۶۰ جنگ سرد بین آمریکا و شوروی برقرار است. اگرچه جنگ بین دو کشور است، در بسیاری جاهای جهان شعله‌های آن برافروخته شده است. در آن دهه مهم‌ترین مساله در دنیای عرب مساله فلسطین بود. عرب‌ها دنبال این بودند که کاری انجام بدهند. در ۱۹۵۲، پس از انقلاب افسران آزاد در مصر، افسران آزاد و روشنفکران مصر با تکیه بر عنصر ملی‌گرایی آمدند و حکومت ملک فاروق را سرنگون کردند و بعد از آن افسران آزاد به قدرت رسیدند. به گمان من آن اتفاقی در ۱۹۶۷ در جنگ شش‌روزه افتاد، نقطه‌ شروعی دارد که به پیش از آن باز می‌گردد. در دوره ناصر نویسندگان شکست را پیشتر احساس می‌کنند، پیش از آنکه عرب‌ها در برابر اسرائیل شکست خورده باشند.