حکایت دل با 'نی' کسایی

تدبیر24»در تاریخ موسیقی کشورمان همواره اتفاقات بظاهر کوچک مانند یک جرقه موجب بروز استعداد و شکوفایی نوابغی شد که در ماندگاری این هنر عرشی تاثیر گذار بودند.
براستی اگر عابری در حال نی نواختن از کنار خانه کسایی نمی گذشت و روح و جان حسن نوجوان را شیفته خود نمی کرد، موسیقی ایرانی از داشتن نوازنده توانمندی چون استاد حسن کسایی بی بهره می ماند ، هنرمندی که راز شکایت های جانسوز نی را در منظومه بدیع و جاودانه مولوی (بشنو از نی چون حکایت می کند) به بهترین وجه ممکنه به گوش عاشقان پهن دشت ادب و فرهنگ رساند.
نام کسایی بیش از شش دهه در پهنه فرهنگ و هنر این مرز و بوم با ساز نی به هم آمیخته و جان شیفته ای سراغ نداریم که از این نوای جانسوز و آتشین بی بهره مانده باشد.
**تولد کسایی
حسن کسایی در سوم مهرماه 1307 خورشیدی در اصفهان متولد شد. پدرش حاج سید محمد جواد کسایی از بازرگانان مشهور این شهر بوده و به دلیل علاقه به موسیقی بسیاری از هنرمندان از جمله سید محمد طاهرزاده، اکبرخان نوروزی، غلامرضا سارنگ، جلیل شهناز، ادیب خوانساری، تاج اصفهانی، ابوالحسن صبا و غیره با وی دوستی و به منزلش رفت و آمد داشتند.
حسن از همان نوجوانی به موسیقی علاقه مند شد و علاوه برفراگیری ردیف های موسیقی ایرانی نزد تاج اصفهانی، از صفحات سایر هنرمندان از قبیل ادیب خوانساری، ظلی و دیگران برای تمرین استفاده می کرد.
در چنین فضایی استعداد هنری حسن بروز کرد و باصدای خوش به سبک اصفهان می خواند و در این راه از ادیب خوانساری نیز به طور مستمر بهره می گرفت تا این که روزی صدای نی رهگذری از پشت دیوار، حسن را مجذوب کرده به طوری که از خانه بیرون آمد و به دنبال نوازنده به راه افتاد.
پدرش که از علاقه او به این ساز مطلع شد، او را نزد مهدی نوایی فرستاد . نوایی از شاگردان نایب اسدالله و مقیم اصفهان بود و برای اجرای برنامه در رادیو که سالی از تاسیس آن نگذشته بود، به تهران سفر می کرد.
کسایی پس از مدتی ممارست و آموزش نزد نوایی ، با ابوالحسن که از دوستان پدر و برادرش بود، آشنا شد و توانست با تعالیم وی، رموز نوازندگی را فرا گیرد.
وی با پشتوانه تعلیمات صبا و کوشش و برخورداری از استعداد در صدادهی و شیوه نواختن نی به موفقیت های شگرفی دست یافت.
او فعالیت هنری خود را از طریق همکاری با خوانندگان و نوازندگان مشهور از جمله حسین قوامی، تاج اصفهانی، ادیب خوانساری، غلامحسین بنان و سایر استادان آغاز کرد.
** نی و همدمی نینواز
نی ، یکی از سازهای بادی سنتی و بومی ایران است که از لحاظ صدا دهی و تعداد هارمونیک های صوتی (اصوات هماهنگ)، سازی غنی و دشوار بوده به طوری که صدا درآوردن از آن نیاز به ماه ها ممارست دارد.
این ساز دارای شش سوراخ است که با آنها می توان تمام فواصل موسیقی ایرانی را ایجاد کرد، به همین مناسبت گاه باید برای نواختن یک صدا از گوشه های گوناگون آواز و دستگاه های موسیقی، با دو یا سه انگشت، نصف یاحدود یک چهارم سوراخ های آن را گرفت و با کم و زیاد کردنش صدای مورد نظر را حاصل کرد.
به هنگام نواختن این ساز محدوده بم نسبت به زیر، نیاز به نفس و باز دم بیشتری دارد و نواختن استاد کسایی در بخش بم از پشتوانه باز دم کافی برخوردار است.
دقت در اجرای صحیح هرصدا مستلزم درک درست، ذهن و گوشی حساس وتسلط کافی بر اعصاب و اندام های بدن، به ویژه دست ها و انگشتان است که این خصایص، از ویژگی های نوازندگی استاد کسایی است.
نوازندگانی که از قدرت نوازندگی بی بهره اند سعی می کنند، با اجرای نوعی 'گلیساندو'(صوت لغزشی) به تدریج به صدای مورد نظر نزدیک شوند، در حالی که استاد کسایی با در نظر گرفتن تداعی ذهنی، صدای درست یا صدای مورد نظر را با اعتماد به نفس اجرا می کند.
همچنین اجرای 'نوانس' Novans از قبیل قوی و یا ضعیف شدن تدریجی صدا به طور مطلوب بدون افت صدا دهی از ابتکار این استاد بی بدیل نی است.
نوانس در موسیقی مثل 'سایه روشن' در نقاشی است و تنها برای نشان دادن احساس هنرمند به مخاطب به کار می رود.
استاد کسایی مهارت های اجرایی را همواره در خدمت ارزش های موسیقی به کار گرفته و هیچگاه محتوا ولطف بیان را فدای نمایشگری تکنیک نکرد.
کسایی بر اثر ممارست در نوازندگی نی، حوزه اجرایی این ساز را در گوشه های ایرانی وسعت بخشید به طوری که بسیاری از گوشه ها که در گذشته با این ساز قابل اجرا نبود اکنون قابلیت اجرا یافته است.
وی قطعات گوناگون و متعددی از قبیل چهار مضراب، رنگ Reng، پیش درآمد و قطعات ضربی ساخته که هنرمندان وهنرجویان کلیه سازهای ایرانی از آن بهره می گیرند.
کسایی در اوان تاسیس رادیو که جوانی 15ساله بود، همدوش استادان بزرگ موسیقی در برنامه های زنده همنوازی و تکنوازی می کرد و بعدها نیز از معدود هنرمندانی بود که با گذشت زمان نه تنها وقفه و افول نداشته بلکه پختگی و ابداعات ویژه ای را ارائه می داد.
گرچه اشتهار استاد کسایی در نوازندگی نی است ولی در نواختن سه تار نیز بسیار چیره دست است. او از جمله ستارگان جاوید و درخشان موسیقی ایران زمین بوده و هرگز در این هنر توقف نداشته است.
محمد جواد کسایی فرزند استاد، در کتاب 'از موسیقی تا سکوت' می نویسد: از زمانی که پدرم به محضر استاد صبا راه یافت، دریچه های تازه ای از باغ دل انگیز موسیقی به رویش گشوده شد و مشتاقانه به فرا گیری پرداخت و از نوای ویولن و سه تار استاد بهره می برد.
وی اضافه کرد: سه تار استاد صبا که بی شک در رفیع ترین قله سه تار نوازی قرار دارد، پدرم را شیفته و مجذوب خود ساخته و به فرا گیری این ساز روی آورد. پدرم در این راه از شیوه سه تار نوازی 'عبدالحسین صبا'(برادر بزرگ استاد صبا) که سبکی منحصر به فرد بود نیز بهره گرفت.
فرزند استاد کسایی معتقد است پس از طی کردن مراحل بسیار در راه هنر، مرحله ای دیگر باقی می ماند که آن شور ، حال و جذبه درونی یک هنرمند است و این مرحله اکتسابی نیست و با تحصیل میسر نمی شود.
**کسایی به روایت خودش
استاد کسائی در معرفی خودش چنین می گوید : در کودکی تحت تعلیم تاج اصفهانی و ادیب خوانساری می خواندم. پس از رسیدن به سن بلوغ صدایم گرفت و دیگر نتوانستم بخوانم. پیرمردی از پشت دیوار منزل ما عبور می کرد و نی می نواخت و از آن پس من عاشق این ساز شدم و در محضر استاد مهدی نوایی آن را فراگرفتم.
' درسال 1322 در محل پخش رادیو، چهارمضراب 'زنگ شتر' صبا را با نی نواختم و مورد تفقد پدرانه استاد قرار گرفتم. بار دوم ایشان به مدیر کل رادیو ایران سفارش کرد که 'فردا شب در برنامه سولیست ها (تکنوازها) بجای من از ساز آقای کسایی استفاده کنید.' من نیز در این برنامه نی زدم و با استقبال فراوان شنوندگان و مطبوعات قرار گرفتم.'
وی به همکاری مستمرش با برنامه های گلهای جاویدان، گلهای رنگانگ، برگ سبز، یک شاخه گل، گلچین هفته، تکنوازان و گلهای تازه اشاره کرد و گفت: به غیر از آن ماهانه چهار سلو در یکشنبه های هر هفته می نواختنم.
او از استادان صبا، جلیل شهناز، لطف الله مجد، فرهنگ شریف، علی تجویدی، حبیب الله بدیعی، پرویز یاحقی، مرتضی محجوبی، احمد عبادی، فرامرز پایور، حسین تهرانی، حسین قوامی، غلامحسین بنان، محمدرضا شجریان و... به عنوان همکاران رادیویش نام برد.
استاد یا آور شد: متاسفانه اغلب جوانان ما با موسیقی ایرانی بیگانه اند و عده ای هم که به آن توجه دارند از موسیقی دهه های 20،30 و40 که به حق دوره طلایی موسیقی ایرانی است، فاصله گرفتند.
به اعتقاد این استاد، موسیقی ایرانی را ابتدا باید به روش سینه به سینه آموخت وحس وحال آن را درک کرد و بعد در صورت لزوم به نت روی آورد.
**کسایی به روایت هنرمندان
بیژن ترقی ترانه سرای نامدار در مقدمه کتاب 'از موسیقی تا سکوت' با عنوان 'آن نایی افسونگر' درباره استاد کسایی می نویسد: آن هنرمند عاشق را در نوجوانی شناختم و در نخستین دیدار با رفتاری صمیمانه و محترمانه رو به رو شدم. هیچ از گمانم نمی گذشت که در زیرآن چهره جوان و نجیب، دریایی مواجی از هنر و استعداد و تسلط عمیق به نواها و نغمه هایی که در پس اعصار و قرون به فراموشی سپرده شده، نهفته باشد.
وی استاد حسن کسایی را به حق یکی از طلیعه داران برنامه گلها و موسیقی معاصر ایران دانست و افزود: وی با شیوه ای که در نواختن نی از خود ابداع کرد و با تحول عظیم مبتکرانه و استادانه که در اجرای این سازپدید آورد، توانست جان دیگری به تن موسیقی این کشور بدمد.
این هنرمند یادآور شد: نی اگر چه یکی از قدیمی ترین سازهای ملی وطن ماست ولی هیچگاه در میان سازهای زهی ومضرابی دارای چنین عظمت و حضور موثری نداشته که بتواند با زبان بی زبانی و محدودیت های اجرایی، چنین گرم و موثر، تغنیات و سروده های لطیف ما و موسیقی پردامنه مان را به گوش دلدادگان و شیفتگان عالم هنر برساند.
ترقی نوشت :این نوای مسحور کننده و مستی بخش، گویی از ماورای گردون به گوش جان او فرو می ریزد و از زیر پنجه های سحر انگیزش نثار دل های مشتاق می گردد. او هنگامی که گره از گره بند نای می گشاید و از نکهت نغمات بهشتی، زمین و زمان را عطر آگین می نماید و عقده های فرو خورده عشاق را نیز با سرانگشت هنرمندانه خویش می گشاید.
حسین دهلوی موسیقیدان نامدار نیز می گوید : کسایی از استادان و هنرمندان شایسته موسیقی ایرانی بوده و ایجاد صدای شفاف و جذاب از نی از ویژگی بارز وی است که در طول تاریخ نی نوازی بی سابقه می باشد.
زنده یاد علی تجویدی می گوید: جملاتی که استاد کسایی در نوازندگی به کار می گیرد از جهت مبادی آهنگسازی نیز بسیار قابل ارزش است. یکی از نواخته های ایشان را مورد مطالعه قرار داده و با خط موسیقی ثبت کرده ام و قصد دارم در آینده برای ارکستر تنظیم کنم.
استاد پرویز یاحقی آهنگساز و نوازنده صاحب نام ویولن در مورد کسایی چنین می گوید : برای نخستین بار در سن 15 سالگی با وی آشنا شدم و برغم جوانی و بی تجربگی احساس کردم که با یکی از بزرگترین شخصیت های موسیقی درسطح دنیا رو به رو شدم زیرا تا آن زمان نظیرش را ندیده ونخواهم دید.
وی افزود:کسایی در آن مجلس روزنامه ای را لوله و با آتش سیگار سوراخ هایی در آن تعبیه کرده و به جای نی از آن استفاده کرد وعجب آن که گوشه های مختلف موسیقی ایرانی را به خوبی با روزنامه لوله شده نواخت.
زنده یاد یاحقی خاطر نشان کرد : ذکر این خاطره برنبوغ خاص استاد کسایی دلالت می کند که نظیر آن در کارنامه هنری ایشان کم نیست.
شادروان محمد رضا لطفی آهنگساز و نوازنده تار می گوید: استاد کسایی نی را که مدت های مدید در بن بست افتاده بود به جاده روشنی هدایت کرد و به ما مناظر زیبایی نشان داد و افق دید مان را باز کرد و روح تازه ای به این ساز دمید و تکنیک های اجرایی آن را گسترش داد.
وی یاد آور شد: کار استاد کسایی به مانند شادروان حسین تهرانی است که در مصاحبه ای گفته بود ' ضرب ابتدا هیچ بود، من صفر را از پشت عدد برداشتم و جلوی آن گذاشتم ' . نمونه این طرز تلقی را نایب اسدالله، پدر سنت نی گفته که ' من نی را از آغل گوسفندان به میان اشراف آوردم' و من در مورد حسن کسایی می گویم که نایب اسدالله نی را از آغل گوسفندان به میان اشراف آورد و کسایی نی را عزت دوباره داد و به میان مردم برد.
او درمقاله ای تحت عنوان 'نیم قرن با آوای دوست ' نوشت : کسایی معرف بسیار توانمندی در ارائه مکتب اصفهان است. او بیش از پنجاه سال از زندگی پربارش را با بهترین خوانندگان گذرانیده و با استادان این راه چون ادیب خوانساری و تاج اصفهانی به اجرای برنامه پرداخته و به خوبی می داند که چگونه دانش ادبی و شعر شناسی کلاسیک می تواند به خوانندگی و نوازندگی کمک نماید.
به اعتقاد لطفی ، استاد کسایی برای نی و نواختن آن سر فصل نوینی در ایران گشود که آن را نمی توان از مکتب آوازی اصفهان جدا دانست. بخش عمده کشش های ساز استاد به دلیل تسلط او به مکتب اصفهان است و در واقع با نی بیشتر می خواند تا بنوازد.
به جرات می توان مدعی شد که هیچ نی نوازی نیست که تحت تاثیر استاد کسایی قرار نگرفته باشد. در واقع، می شود برای کسایی مکتبی را پایه ریزی کرد وآن را با آموزش صحیح، به صورت علمی و مدون ارائه کرد.
لطفی می افزاید:عناصر تشکیل دهنده ساز استاد کسایی و کیفیت های گوناگون آن را می توان به 9 بخش 'نفس'،'تغییر شکل ندادن صورت'، 'شکل دهان وزبان'، 'انگشتانش روی نی'، 'تقلید از فرم کلاسیک'،'سوال و جواب ها و زیرو بم کردن صدا'،'جواب آواز'،'ملودی پردازی ها' و'استفاده از ردیف'خلاصه کرد.
استاد حسن کسایی در 25 خرداد 1391، پس از سپری‌کردن 2 ماه در حالت کما، درگذشت. مراسم خاکسپاری وی در سکوت خبری و به صورت شبانگاهی با حضور جمعی از اعضای خانواده و شاگردان استاد برگزار شد و طبق وصیت زنده‌یاد کسایی مبنی بر خاکسپاری در کنار مقبره استاد تاج اصفهانی، پیکرشدر تخت فولاد اصفهان و در فاصله کمی از مقبره این استاد موسیقی به خاک سپرده شد.