به جای توئیت‌بازی پاسخگوی مردم باشید

تدبیر24»روزنامه شهروند با این مقدمه نوشت: خشت آغازین شورای پنجم شهر تهران با اتفاقی کم‌سابقه بنا نهاده شد؛ عصر ۱۹ مرداد امسال و درحالی ‌که خبرنگاران صدها رسانه پشت در بسته اتاقی در ساختمان شماره دو شورا در انتظار خبر انتخاب شهردار تهران بودند، یکی از اعضای این شورا، در کانال تلگرامی خود از رأی قاطع به شهردارشدن «محمدعلی نجفی» نوشت تا در کنار بهت و حیرت خبرنگاران، چهره تازه‌ای از مسئولان امروزی به نمایش گذاشته شود.

اصطلاح «مسئول - خبرنگار» اگرچه شاید گوشه‌ای از فعالیت بعضی مدیران را در شبکه‌های اجتماعی پوشش دهد اما نوع فعالیت این افراد تنها به خبررسانی خلاصه نمی‌شود، به‌طوری‌ که هشتگ‌سازی و اظهارنظر درباره هر موضوعی حالا تبدیل به جریان غالب حضور مسئولان در شبکه‌های اجتماعی شده است. سبک‌وسیاق متفاوت حضور مدیران دیگری در شبکه‌های اجتماعی که استقبال کاربران را هم به ‌همراه داشته، این پرسش‌ را مطرح می‌کند که نحوه درست فعالیت مسئولان در شبکه‌های اجتماعی باید به چه صورت باشد و آیا می‌توان نوع فعالیت این افراد را از حوزه مسئولیت آنها جدا کرد؟

غیرفعال، فعال، بیش‌فعال

تعداد مدیران فعال در شبکه‌های اجتماعی روزبه‌روز درحال افزایش است، هرچند که هنوز بعضی وزرا و مدیران علاقه‌ چندانی به عضویت در این فضاها ندارند و همیشه با عباراتی کلی درباره فضای مجازی سخن می‌گویند؛ درحالی ‌که‌ منشأ بسیاری از تحولات امروز خبری به همین شبکه‌های اجتماعی برمی‌گردد. یکی از پرسروصداترین بحث‌های چندماه گذشته در شبکه‌های اجتماعی، گزینه‌های احتمالی تصدی وزارت علوم بوده که کاربران این شبکه‌ها، هشتگ‌های مختلفی را دراین‌باره ساختند و حول آن نظر خود را انتشار می‌دادند. حجم این فعالیت‌ها اما در روزهای مطرح‌شدن نام «منصور غلامی» برای این وزارتخانه، به بیشترین حد خود رسید و کمپین‌های مختلفی در این زمینه ایجاد شد. با وجود تمام انتقادات، غلامی توسط رئیس‌جمهوری به مجلس معرفی شد و توانست نظر اعتماد نمایندگان را هم جلب کند اما هیچ‌گاه حضوری در شبکه‌های اجتماعی نداشته است.

او حالا که به وزارت رسیده، برنامه دارد که با هماهنگی مجموعه روابط عمومی، در شبکه‌های اجتماعی به فعالیت بپردازد. وزیر علوم در این‌باره به «شهروند» می‌گوید: «برای عضویت و حضور در این فضای مجازی برنامه دارم. خودم شخصاً یا از طرف مجموعه عضو خواهم شد.» او درباره سیاست خود برای فعالیت در این شبکه‌ها هم می‌گوید: «هنوز درباره توئیتر و اینستاگرام اطلاعات زیادی ندارم ولی سعی می‌کنم در روزهای آینده وارد شوم. باید با دوستان هماهنگ کنیم که ببینیم روند چطور است.» وزیر علوم، تحقیقات و فناوری از حضور درصد بالایی از دانشجویان و دانشگاهیان در توئیتر و اینستاگرام آگاه است و آنطور که خودش می‌گوید، درحال هماهنگی با دوستان و همکاران است که بعد تصمیم بگیرد فعالیتش در این شبکه‌ها به چه صورت باشد. او حالا می‌داند که نتیجه و اثر هر اظهارنظر و تصمیم‌ تازه‌اش را می‌تواند در شبکه‌های اجتماعی جست‌وجو کند و می‌خواهد این تأثیر را درحد توان بی‌واسطه لمس کند.

«گزارش‌دادن به مردم عزیز»

تعداد زیادی از نمایندگان مردم در مجلس شورای اسلامی، دارای حساب شخصی در شبکه‌های اجتماعی و کانال تلگرامی هستند و مدیریت این فضاها را هم شخصاً برعهده می‌گیرند یا نظارت مستقیمی بر این کار دارند. «غلامرضا حیدری» یکی از نماینده‌های مردم تهران در مجلس شورای اسلامی است که با آغاز دوران نمایندگی، فعالیت خود در شبکه‌های اجتماعی را هم به‌طور جدی آغاز کرده است. او درباره سیاست کلی خود برای فعالیت در چنین فضاهایی و همچنین موارد قوت این عضویت به «شهروند» می‌گوید: «برای من بیشترین کارکرد، گزارش‌دادن به مردم عزیز است؛ گزارش بازدید، کارها، نطق‌ها و... بعضی از مطالب در فضای مجازی حالت ارتباط لینک به لینک است و می‌چرخد. یعنی شما در یک وسعت خیلی زیاد از گزارش‌ها مطلع می‌شوید. از طرف دیگر، مردم هم متقابلاً با ما در تماسند و نقطه‌نظرات خود را می‌گویند. نکته دیگر اینکه از طریق فضای مجازی ما خیلی سریع در جریان اخبار قرار می‌گیریم. علاوه‌ بر این، اگر مردم خواسته‌ای عمومی، مانند مطالبه فرهنگیان داشته باشند، در این فضا مطرح می‌شود.»

حیدری اما معتقد است که مسئولان مدام باید به خود گوشزد کنند که در این فضا غرق نشوند و مسئولیت اصلی خود را فراموش نکنند: «بحث مدیریت زمان خیلی مهم است، این‌که فرد بتواند مدیریت زمان قوی داشته باشد و در این فضا غرق نشود، باید مدام به خود گوشزد کنیم که ما نماینده مردم هستیم و نه فعال شبکه‌های اجتماعی.» نگاهی کلی به عملکرد تعدادی از نمایندگان فعال در این شبکه‌ها نشان می‌دهد که این عضویت، زمان و وقت زیادی از آنها می‌گیرد. حیدری با اشاره به این موضوع و تأکید بر اینکه روزانه زمان کمی را به این کار اختصاص می‌دهد، توضیح می‌دهد: «مدیریت زمان مهم است و قدرت تشخیص یک مسئول و نماینده هم باید وجود داشته باشد. گاهی دیده شده که بعضی افراد و مسئولان تحت‌تأثیر اخبار نادرست قرار می‌گیرند و متناسب با این فضا جهت‌گیری می‌کنند.»

تبلت‌های حاشیه‌ساز این روزها چه می‌کنند؟

«وضعیت کنونی شهر ما چگونه است؟ در کدام‌یک از مناطق شهرداری تهران با توجه ویژه به توان‌یابان پیش‌بینی و اقدام شده است؟ آیا جداسازی و خانه‌نشین‌شدن توان‌یابان مصداق تبعیض و نابرابری نیست؟»؛ این توئیت یکی از اعضای کنونی شورای شهر تهران است که احتمالاً با یکی از تبلت‌های حاشیه‌ساز شورای پنجم نوشته شده است. شهریور امسال و پس از اعلام خبر هزینه یک‌میلیاردی شورای جدید برای خرید تبلت و خودرو، سخنگوی شورا خرید این تبلت‌ها را «در راستای هوشمندسازی و امکان دسترسی ۲۴ساعته به اتوماسیون، گزارش‌ها، مکاتبات و گردش کار آنها» دانست و گفت که «هیئت‌رئیسه هرگونه مکاتبه کاغذی را در شورای پنجم متوقف کرده است.» چند روز پس از خبری‌شدن این موضوع، رئیس شورا هم از دسترسی حدود ٦٣‌هزار نفر در شورا و شهرداری به اتوماسیون اداری سخن گفت که پیش از این با کامپیوتر و لپ‌تاپ کار خود را انجام می‌دادند و حالا روی به دستگاه سبک‌تر آورده‌اند. براساس این گفته‌ها، پیش‌بردن کارها و مکاتبات با استفاده از فناوری، بخش جدایی‌ناپذیر مدیران شهری شده که شاید همین عضویت و فعالیت در شبکه‌های مجازی را هم بتوان بخشی از کار این افراد دانست.

اعضای کنونی شورای پنجم و بسیاری از مدیران شهری، به‌طور جدی در اینستاگرام، توئیتر و تلگرام فعالند اما این نوع کار آنها در این شبکه‌ها بسیار متفاوت است و هرکس سبک و شیوه خاص خود را دارد. نگاه کلی به نوشته‌های این افراد، نشان می‌دهد که هرکدام از این مسئولان با رویکرد و سلیقه شخصی در این فضاها می‌نویسد و ‌آن را منفک از وظیفه و مسئولیت خود می‌داند؛ موضوعی که در بین مدیران شهرداری هم دیده می‌شود و رئیس مرکز ارتباطات و امور بین‌الملل شهرداری تهران هم آن را انتخاب شخصی مدیران می‌داند. «امین عارف‌نیا» که در کنار مدیریت روابط‌عمومی مشاور شهردار تهران هم هست، در پاسخ به این پرسش «شهروند» که آیا مدیران این مجموعه برای عضویت در شبکه‌های سیاست‌ مشخص خواهند داشت، می‌گوید: «این حوزه حریم خصوصی افراد است و ما در این بحث وارد نمی‌شویم. ما قائل به دخالت در این حوزه‌ها نیستیم و هر فردی خود تصمیم می‌گیرد که چه نوع فعالیتی در شبکه‌های اجتماعی داشته باشد.» عضویت در بعضی شبکه‌های اجتماعی مثل توئیتر همچنان در ایران خلاف‌ قانون به‌ حساب می‌آید و این درحالی ‌است که بسیاری از مدیران ارشد، این فضا را منبع اصلی اعلام و انتشار نظرات خود کرده‌اند.

شهرداری تهران هم صاحب یک حساب رسمی در این شبکه است که بسیاری از دنبال‌کنندگان اخبار شهری، عملکرد آن را مثبت ارزیابی می‌کنند. عارف‌نیا اگرچه تأکید بر رعایت‌کردن قوانین شورایعالی فضای مجازی در فعالیت شهرداری در شبکه‌های مجازی دارد، درباره رویکرد کلی و برنامه‌های آینده این حساب‌ها هم می‌گوید: «رویکرد ما این است که هر رسانه‌ای در مرحله اول، درحوزه کاری تعریف‌شده فعالیت کند. علاوه‌ بر این، حساب‌های مربوط به شهرداری تهران در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، آگاهی به شهروندان و اطلاع‌رسانی و گزارش‌دهی درباره عملکرد است. یعنی دو معیار آگاهی‌بخشی و گزارش‌دهی مدنظر است.»

وقتی رئیس‌جمهوری هم پاسخگوی کاربران می‌شود

«دوستان یکی به محمود صادقی بگه که به خدا ما کاره‌ای نیستیم، حداقل این سؤال‌ها را همون مجلس مطرح کنه شاید کسی جوابشو بده.»؛ این انتقاد و موارد مشابه را بارها کاربران شبکه‌های اجتماعی نسبت به نوشته‌های مسئولان و منتخبان مردم بیان کرده‌اند و به نظر می‌آید نوع فعالیت این افراد، با انتقادات فراوانی روبه‌رو است. فعالان شبکه‌های اجتماعی چه انتظاری از حضور و شیوه فعالیت مسئولان در چنین فضاهایی دارند؟ «شهرام شریف»، فعال شبکه‌های اجتماعی و خبرنگار حوزه فناوری در پاسخ به این پرسش «شهروند» می‌گوید: «یکی از دغدغه‌های من همیشه این بوده که چطور می‌توان مسئولان شهری و شورای شهر را ترغیب کرد که در شبکه‌های اجتماعی فعال و از این طریق در برابر مردم پاسخگو باشند و این بهترین روش نظارت بر عملکرد مسئولان و تلاش برای ایجاد جامعه‌ای شفاف و سالم است.»

او ادامه می‌دهد: «نگاهی به سابقه فعالیت مسئولان نشان می‌دهد که نوع فعالیت آنها عمدتا معطوف به فعالیت سیاسی است و تلاش کرده‌اند به کمک شبکه‌های اجتماعی هم در جامعه حضور داشته باشند، چون متوجه شده‌اند که فضای خوبی برای عرض‌ اندام وجود دارد، با این‌حال نگاهی به فعالیت همین افراد نشان می‌دهد که بیشتر آنها تعاملی با مخاطبان خود ندارند و نوع فعالیت‌شان استفاده از شبکه‌های اجتماعی به‌عنوان یک تریبون اضافه است. کمتر دیده‌ایم مسئولانی وارد دیالوگ با مخاطبان خود شوند یا به انتقادها از این طریق پاسخ بدهند. این درحالی است که ماهیت شبکه‌های اجتماعی در تناقض با جریان یکسویه اطلاعات است.» او معتقد است که مسئولان باید ارتباط با مخاطبان را در این شبکه‌ها جدی بگیرند و به یک مورد از پاسخگویی شخص اول اجرایی کشور هم اشاره می‌کند: «حدود دو سال پیش، من حساب توئیتری آقای رئیس‌جمهوری را منشن کردم و درباره فیلترشدن شبکه تلگراف (شبکه‌ای که متعلق به همین تلگرام است) از ایشان انتقاد کردم؛ نوشتم که دلیل رأی‌دادن ما به شما پیشگیری از فیلترشدن چنین شبکه‌هایی است، چندساعت بعد پاسخی از طرف ایشان منتشر شد که قطعاً همینطور است و من حتماً این موضوع را پیگیری می‌کنم و آن روز رئیس‌جمهوری مانع از فیلترشدن تلگرام شد. این موضوع برای من به‌عنوان یک فعال شبکه‌های اجتماعی و خبرنگار حوزه فناوری جالب بود که رئیس‌جمهوری به یک شهروند پاسخ داده است؛ این‌که فردی که قدرت خود را از مردم گرفته به همان مردم پاسخگو باشد. البته انتظار بود که این حرکت باز هم ادامه پیدا کند که تابه‌حال چنین نشده است.»

او ادامه می‌دهد: «از این جهت می‌بینیم که در ماه‌های گذشته و بعد از دو انتخابات گذشته شاهد حضور مسئولان بیشتری در شبکه‌های اجتماعی به‌خصوص توئیتر که تعاملی‌ترین شبکه اجتماعی هم است، هستیم؛ کارکردهای تعاملی این شبکه نتایج شگفت‌انگیزی می‌تواند در جامعه بگذارد و به‌واسطه نظارت مردم، می‌تواند مانع فساد شود. اگر نگاهی به حساب توئیتر شهرداری تهران در سال‌های گذشته داشته باشیم، می‌بینیم که چقدر مردم گزارش‌های مختلفی را از سطح شهر با این حساب شهرداری مطرح می‌کنند و درباره مشکلات شهری هشدار می‌دهند. هشدار از طرف افرادی داده می‌شود که تا حد زیادی از نخبگان جامعه به‌حساب می‌آیند و موارد مهمی را گوشزد می‌کنند. انتقاد یا پیشنهاد در چنین فضایی، شبیه نوشتن یک نامه به شهرداری نیست، چراکه یک موضوع در حضور دیگر مخاطبان و شهروندان مطرح می‌شود و یک نهاد مانند شهرداری وقتی با صدای بلند یک شهروند مواجه می‌شود به‌ناچار مجبور به پاسخ دادن و اصلاح موضوع است. البته باید از شهرداری به دلیل راه‌اندازی چنین حسابی و همچنین پیگیری موارد مطرح‌شده، تشکر کرد اما همین یک حساب برای کل شهر تهران کافی نیست.»

به گفته شریف: «تعدادی از اعضای کنونی شورای شهر، بخصوص سخنگوی شورا، تعامل مناسبی را در فضای مجازی با مردم ایجاد کرده‌اند و حتی دیده‌ شده که در برابر انتقادهای تند (مثل ماجرای خرید تبلت و خودرو برای شورای شهر) سخنگوی این نهاد تلاش کرد پاسخی به سؤالات شهروندان معترض داشته باشد. به نظر من دیگر اعضای شورا و علی‌الخصوص شهردار تهران باید حضور در چنین فضاهایی را بر جلسات عمومی ترجیح دهند و فضای تعاملی ایجاد کنند. حتی اگر تلاش می‌شود که مسیرهای سنتی ارتباط با مردم حفظ شود، مسیرهای نو هم تجربه شود.»

استفاده مدیران اجرایی دیگر کشورهای توسعه‌یافته که تا حد زیادی خاستگاه بکارگیری شبکه‌های اجتماعی هم هستند، چگونه است؟ شریف درباره این موضوع می‌گوید: «در جامعه آمریکا، بخش عمده اطلاع‌رسانی شهرداری، پلیس، فرمانداری و... در شبکه‌های اجتماعی و به‌خصوص توئیتر صورت می‌گیرد. در سیل اخیر فلوریدا، یکی از شهرداران از مردم خواسته بود که نیاز به هر کمکی دارند در توئیتر او را منشن کنند و از همان طریق و در شرایط حساس پیام‌های اطلاع‌رسانی و هشدار منتشر می‌شد. به نظر می‌آید در شرایط بحرانی و مواقع حساس، شبکه‌های اجتماعی می‌توانند تأثیر حیاتی داشته باشند.»

این فعال شبکه‌های اجتماعی از بین‌رفتن اخبار نادرست و بازار شایعات را هم یکی دیگر از کارکردهای شبکه‌های اجتماعی برای مدیران اجرایی می‌داند: «درصورتی که مسئولان شهری و عمومی حساب تاییدشده در این شبکه‌ها داشته باشند، امکان بروز شایعه هم از بین می‌رود. شاید خوب است اشاره‌ای به وزیر ارتباطات کنونی داشته باشیم که از زمان روی کار آمدن، روش تعاملی خوبی را در شبکه‌های اجتماعی به‌خصوص توئیتر در پیش گرفته و در شرایطی که زیر آماج انتقادها و حملات بسیار قرار دارد، همچنان هم از این شبکه‌ها برای اطلاع‌رسانی استفاده می‌کند و هم به برخی انتقادها پاسخ می‌دهد. دیگر اعضای دولت هم کم و بیش در این شبکه‌ها حضور دارند، هرچند همچنان مدل استفاده‌شان یک‌سویه و یک‌طرفه است.»

رانت اطلاعاتی همچنان جولان می‌دهد

دی‌ماه ۹۴، سخنگوی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از اجرایی‌شدن «قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات» سخن گفت، اما با گذشت دو سال، اطلاعات بارگذاری‌شده در «سامانه انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات» حتی آمار رسمی منتشرشده در رسانه‌های عمومی را هم پوشش نمی‌دهد تا امکان گزارش‌ تحقیقی برای روزنامه‌نگاران و پژوهشگران همچنان یک پروسه کشدار و طولانی باشد. در غیاب چنین آمار و اطلاعاتی برای شهروندان، تعدادی از نمایندگان مجلس، مدیران دولتی و... با انتشار اخبار و اطلاعات در دسترس خود، عملاً حوزه عمومی مسئولیت را تبدیل به امر شخصی و برندسازی در شبکه‌های اجتماعی کرده‌اند، به‌گونه‌ای که امروز نطق و تذکر در صحن علنی مجلس، جای خود را به افشاگری در توئیتر داده است.