نگاهی به مدلهای مختلف قراردادهای نفتی

تدبیر24: انعقاد قراردادهای نفتی با شرکت‌های بین‌المللی برای انجام عملیات بالادستی و پایین‌دستی در صنعت نفت ایران سابقه دیرینه‌ای دارد. پس از کشف نفت، نخستین قرارداد نفتی در سطح بین‌المللی در ایران منعقد شده است. با آغاز دوران صنعت نفت، اولین قرارداد بین المللی نفتی در ایران منعقد شده و مدل های مختلف قراردادی در حهان برای اولین بار در ایران طراحی شده و در سایر نقاط جهان مورد تقلید قرار گرفته و به همه جا تسری یافته است.

کشورهای نفت خیز حوزه خلیج فارس، پس از انعقاد قراردادهای اولیه به مروز زمان با انتقادات فراوانی مواجه شدند. این انتقادات متاثر از چند مساله اساسی است که در ماهیت این قرارداها دیده می شود. اعمال صلاحدید و اصل آزادی عمل شرکت های نفتی بین المللی، نوع مالکیت مخزن، طولانی بودن زمان قراداد و وسعت جعرافیایی منطقه واگذار شده، از مهم ترین نقاط ضعف این قراردادها بوده است. اگر چه در قراردادهای امتیازی نوین، نقاط ضعف تا حدودی تعدیل شده اند، اما این کشورها از واگذاری میادین نفتی با شرایط قراداهای امتیازی منصرف شده و قراردادهای جدیدی را برگزیده اند. در این بین، بسیاری از کشورهای حوزه خلیج فارس، قراردادهای مشارکت در تولید را مبنای مذاکره با شرکت های بین المللی نفتی قرار داده اند. سیر تحول قراردادهای نفتی به ویژه در نیمه دوم قرن بیستم به شکل گیری نوع جدید از قراردادهای تحت عنوان قرارداد خدمت یا پیمانکاری منجر شد. این امر در نتیجه بروز چالش بین شرکت های نفتی و کشورهای نفت خیز و تلاش دولت ها در تصاحب بشتر منابع نفتی از یک سو و نظارت و کنترل موثرتر بر عملیات نفتی از سوی دیگر محقق شد. افزون بر این، رقابت بین شرکت های بزرگ نفتی بر سر افزایش حوزه نفوذ خود در دولت های نفتی و نیز پیدایش شرکت های مستقل نفتی، فرآیند ایجاد مدل جدیدی از این قراردادها را که در راستای منافع و اهداف دولت میزبان باشد، تشدید می کرد.

امروزه انواع گوناگونی از قراردادهای نفتی برای توسعه میادین نفت و گاز در سراسر دنیا بکار گرفته می شوند که در سه دسته کلی قراردادهای مالکیت انحصاری(Concession)، قراردادهای مشارکت در تولید  (Production Sharing Agreement) و قراردادهای خرید خدمت (Service Contracts) تقسیم می شوند.

این قراردادها بصورت عام هیچکدام بر دیگری ارجحیت ندارد و تنها مفاد موجود در متن قرارداد است که می تواند جذابیت آن را برای گروهی کم یا زیاد کند. هر سه مدل این قراردادها هم اکنون در سطح گسترده ای در حال اجرا هستند. از نظر آماری بیشتر قراردادهای فعلی در جهان از نوع اعطای مالکیت انحصاری است. البته روز به روز استقبال از این نوع قرارداد در حال کم شدن است و روند به نحوی است که بیشتر قراردادها به سمت استفاده از مشارکت در تولید و عمدتا نوع پیشرفته آن مشارکت در سرمایه گذاری (Joint Venture) تغییر مسیر می دهند.

 در این بین کشورهائی نیز وجود دارند که بخاطر پاره ای ملاحظات و حساسیت ها ترجیح می دهند که از قراردادهای نوع خرید خدمت استفاده کنند؛ کشورهائی مثل ایران، عراق، کویت، عربستان سعودی، مکزیک و شیلی از این دست کشورها هستند. از بین کشورهای نامبرده شده هم اکنون دو کشور ایران، به عنوان پیشگام، و کشور عراق از نوع خاصی از قرارداد خرید خدمت تحت عنوان «بیع متقابلBuy back» استفاده می کنند که البته در نوع اجرا با هم تفاوت دارند و به نوعی قراردادهای مورد استفاده در عراق ار انواع ایرانی آن پیشرفته تر می باشند. شایان ذکر است که مدل جدید قراردادهای نفت ایران (IPC) نیز مزایا و معایبی دارد که بررسی آن مقال دیگری می طلبد.