زن و اینترنت در خاورمیانه

اختلاف ملیتی تأثیر بسزایی در نوع استفاده از اینترنت ندارد و در اغلب موارد الگوی مصرف، فردی و گاه، جنسیتی است. تهدیدها و فرصت‌ها در خاورمیانه مشابه سایر کشورهاست و تنها در شدت بروز و میزان همه‌گیری‌شان با هم تفاوت دارند.
از بدو ورود اینترنت به جریان روزمرهٔ زندگی، تقریبا هیچ کجای دنیا از نفوذ این تکنولوژیِ چندکاره در امان نبوده است. غرب و شرق، سیاه و سفید، فارس و عرب و لاتین، همه به گونه‌ای درگیر این تکنولوژی شده‌اند. در کنار سایر مقالاتِ پروندهٔ حاضر، نگاهی انداخته‌ایم به اینترنت در جوامع عرب و میزان و چگونگی استفادهٔ بانوان عرب از این پدیده.
با ورود اینترنت به خانه‌ها، دیگر مادران سوری، لبنانی، مصری، یمنی و الجزایری همچون گذشته نگران فرزندانشان که تازه از مدرسه و دانشگاه بازگشته‌اند و بی‌آنکه توجهی به خانه و میز غذا و تلویزیون داشته باشند، به سراغ رایانه‌شان می‌روند نیستند. برای این مادران، اشتیاق سیری‌ناپذیر گشت و گذار در اینترنت تا وقتی که خود درگیرش نشده بودند، دور از ذهن و‌گاه خطرناک به نظر می‌رسید؛ اما امروزه و با وجود کامپیوترهای قابل حمل، تب لت‌ها وگوشی‌های تلفن همراه، که دسترسی به اینترنت را آسان‌تر وجذاب‌تر از همیشه کرده است، مادران نیز از تجربهٔ این وسیلهٔ افسانه‌ای بی‌نصیب نیستند. حتی وقتی در آشپزخانه هستند و ناگهان به این فکر می‌کنند که چه خوب است طرز پخت سالاد یونانی با طعمی متفاوت را تجربه کنند و یا برای عصرانه‌ای سبک، کیک‌های زنجبیلی را امتحان کنند، می‌توانند به راحتی وارد اینترنت شده، پیشنهادات مختلفِ آشپزی را بخوانند.
زنان عرب در سال ۲۰۰۸ میلادی، نزدیک به ۱۰ درصد از جمعیت ۷۵ میلیونی استفاده کنندگان اینترنت در جهان عرب را به خود اختصاص می‌دادند. براساس نتایج پژوهشی که توسط پایگاه اینترنتی «انا زهرة» (anaZahra. com) انجام گرفته است، زنان عرب طی سال‌های اخیر مهارت بسیاری در استفاده از اینترنت کسب کرده‌اند (۱).
این پژوهش ماه آوریل سال ۲۰۱۱ توسط گروه پژوهشی «یوگوف سرچ» با نظارت پایگاه اینترنی «انا زهرة» و با مشارکت ۱۲۵۱ زن از کشورهای امارات متحده عربی، عربستان سعودی، کویت، عُمان، قطر و بحرین و نیز کشورهای عربی شرق: اردن، سوریه و لبنان، و مصر از شمال افریقا انجام شده است. ۷۱ درصد از این زنان عضو شبکه‌های اجتماعی بوده‌اند و ۶۶ درصد آنان به طور روزانه با دوستان مجازی خود در شبکه‌های اجتماعی ارتباط داشتند. ۸۳ درصد ازاین کاربران با اینترنت خانگی به شبکه جهانی ارتباطات وصل می‌شوند که استفاده ۳۴ درصد آنان از اینترنت در هفته بیشتر از ده ساعت است و ۴۵ درصدشان مقالات اخبار و آمارهای جهانی را دنبال می‌کنند (۲).
در این میان ۶۸ درصد از زنان لبنانی، بیش از هفت ساعت در هفته از اینترنت استفاده می‌کنند و پس از آن‌ها زنان امارات هستند با نسبتی در حدود ۵۵ درصد، کویت با ۵۳ درصد، مصر با ۵۰ درصد، قطر با ۴۷ درصد، عربستان سعودی و اردن با ۴۴ درصد، بحرین ۴۲ درصد، سوریه ۳۴ درصد و عُمان ۳۰ درصد (۳).
۳۷ درصد از این زنان که در طرح پژوهشی شرکت کرده‌اند عضو فیس بوک، تویی‌تر و شبکه‌های اجتماعی دیگر هستند و ۴۵ درصد از آنان به پایگاههای مختلف اینترنتی سر می‌زنند. از میان این ۳۷ درصد، بیشترین آمار استفاده از فیس‌بوک مربوط به زنان لبنانی است، و پس از آن زنان مصری و اماراتی قرار دارند (۴).
باجه‌های الکترونیک، دریچه‌ای به سوی مطبوعات
چنان که فرهنگ و ارتباطات روزبه روز شکلی مجازی به خود می‌گیرد، روزنامه نگاری و انتشار اخبار و مقالات نیز در فضای اینترنت موضوعی گسترده و قابل تامل است. در این میان اما نقش زنان عرب چیست؟ پایگاههای خبری و تحلیلی عرب زبان چه میزان از مشارکت زنان در امر تولید خبر، گزارش و مقاله استفاده می‌کنند و چه حجمی از مطالب به روز شده در این پایگاه‌ها به زنان اختصاص دارد؟
حضور زنان در کشورهای عربی خاورمیانه تفاوت‌های بسیاری نسبت به قرن گذشته داشته است. امروز تنها چهار درصد از جمعیت ۶۵ میلیونی بی‌سوادان عرب را، زنان تشکیل می‌دهند. آماری که نوید بخش پیشرفت کمی و کیفی آموزش در میان دختران است.
از سال ۲۰۰۰ تا به حال بسیاری از انجمن‌ها و تشکل‌های زن‌محور در کشورهای عربی با برگزاری نشست‌ها و کارگاههای علمی و پژوهشی سعی کرده‌اند زن عرب را با قافلهٔ پیشرفت علم و تکنولوژی به ویژه در موضوع اینترنت همراه کنند. بسیاری از دختران عرب با انتخاب رشتهٔ مهندسی ارتباطات و کامپیو‌تر در دانشگاه پای در این عرصه می‌گذارند.
پایگاههای اینترنتی بسیاری با نیروی زنان اداره می‌شود؛ به طور مثال پایگاههای خبری «ایلاف. کام»، «الشرق الاوسط. کام» و «الجزیره. نت» در بازهٔ زمانی آوریل و می‌سال ۲۰۰۷، بیشتر از ۴۰۰ عنوان مطلب را به زنان اختصاص داده‌اند که این تعداد در سال ۲۰۱۰ تقریبا دو برابر شده است. این مطالب عمدتا در زمینه‌های گوناگون اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و ادبی بوده است؛ اما هنوز در موضوعات اقتصاد و تکنولوژی مشارکت بارزی نداشته‌اند.
رویکرد زنان در مجموعهٔ روزنامه‌نگاری الکترونیک بیشتر به سوی نقش آفرینی به عنوان کار‌شناس، نویسنده و تحلیل گر مسایل مختلف است؛ نقش نسبتا منفعلی که شاید ریشه در سنت‌های جهان عرب و نادیده گرفتن حضور زن در اجتماع به عنوان عنصری فعال و تاثیرگذار و محدود کردن آن به خانه و نگهداری فرزند داشته باشد.
تجارت الکترونیک و آسایشی که برای زن به همراه آورده است
با انتخاب کالای مورد نظر به صفحه‌ای می‌روید که رنگ‌ها مدل‌ها و قیمت‌های متفاوتی از آن کالا را برایتان به نمایش می‌گذارد. با یک کلیک روی تصویر و سفارش اینترنتی، می‌توانید خرید کنید یا حتی می‌توانید برای دوستتان که چند کشور یا قاره آن طرف‌تر زندگی می‌کند یک دسته گل رز بفرستید و تولدتش را تبریک بگویید.
همه می‌دانیم خرید کردن برای زنان کاری دوست داشتنی و لذت بخش است و ربطی به این ندارد که زن خانه دار باشند یا مدیر یک شرکت یا حتی نمایندهٔ مجلس. وجود زیبایی محور و زیبایی طلب زن همیشه به دنبال بهترین هاست. پایگاههای خرید الکترونیکی کار را برای خانمهای پر مشغلهٔ امروز راحت کرده‌اند. البته باید توجه داشت که حجم این پایگاه‌ها در خاورمیانه نسبت به اروپا و آمریکا بسیار کمتر است؛ اما در حال افزایش است و برای بهره وری و معرفی هر چه بیشتر خود به بانوان تلاش می‌کنند.
شیخة الحمیدی زن سعودیِ طراح لباس است که با راه اندازی پایگاه خرید اینترنتی، عنوان اولین زن طراح و کارآفرین سعودی در زمینه تجارت الکترونیک را به خود اختصاص داده است.
او که خود طراحی این سایت را انجام داده است می‌گوید: «بعد از آغاز به کار سعی کردیم از نظرات کاربران در زمینه طرح‌های دیجیتال و الکترونیک برای بهتر شدن پایگاه استفاده کنیم؛ کاربرانی که همگی زن بودند و از ایدهٔ این سایت بسیار استقبال کردند.»
اهمیت حجاب و جایگاه آن نیز در جامعه مسلمان عرب زبان باعث شده است که سایت‌های بسیاری به معرفی آخرین مدل‌های حجاب و لباس‌های اسلامی به همراه امکان سفارش و خرید آن اقدام کنند. جست‌و‌جوی کلمهٔ «ازیاء للمحجبات» و «الحجاب» یکی از بیشترین کلماتی ست که موتورهای جست‌و‌جو در خاورمیانه ثبت کرده‌اند و اغلبِ تالارهای گفت‌وگوی اینترنتی و پایگاههای ویژه زنان بخشی را تحت عنوان حجاب به خود اختصاص داده‌اند.
البته باید خاطر نشان کنیم زن شرقی همچنان گشت و گذار و خرید در بازار را به خرید اینترنتی ترجیح می‌دهد اما با پیشرفت و ایجاد فضای واقعی‌تر در این گونه پایگاه‌ها شاهد استقبال بیشتری از سوی زنان خواهیم بود.
زنان وبلاگ نویس و وبلاگ‌هایی با رنگ وبوی مهربانی
«زن در عصر ارتباطات دیجیتال و تکنولوژی» عنوان کتابی ست که توسط مرکز پژوهشی و آموزشی زنان عرب «کوثر»، با همکاری صندوق حمایت از زنان سازمان ملل «یونیفیم» به چاپ رسیده است. بخش عمده‌ای از این کتاب به بررسی وبلاگ‌های زنان در فضای مجازی می‌پردازد.
از سرفصل‌های این کتاب می‌توان به عناوین: وبلاگ‌های زنان کشورهای عربی، کاربردهای اینترنت توسط کاربران زن عرب، چهره زن در روزنامه‌های دیجیتال و… اشاره کرد. نتایجی که در این کتاب ذکر شده است، به صورت خلاصه شامل این موارد است:
وبلاگ نویسان زن عرب از وبلاگ به عنوان وسیله‌ای ورای مسایل قومی، قبیله‌ای و مذهبی برای مشارکت در فضاهای مجازی استفاده می‌کنند. از دغدغه‌های مشترکشان می‌گویند و به تبادل نظر می‌پردازند. وبلاگ‌هایی که توسط بانوان عرب نوشته می‌شود دیگر در حاشیهٔ جامعهٔ مجازی عرب زبانان نیست و همیشه در جایگاه بالا و درخور قرار می‌گیرد؛ چه از نظر کیفیت تولید مطالب و میزان بازدید‌ها و چه وقتی که در مسابقات ملی و جهانی شرکت می‌کند و جوایز شایسته‌ای را به خود اختصاص می‌دهد.
بیشترین موضوعات این وبلاگ‌ها موضوعاتی زنانه و دربردارندهٔ روزمرگی‌ها و دغدغه‌های شخصی نویسندگان وبلاگ است؛ دغدغه‌ای که بیشترین سعی را دارد تا این مفهوم را منتقل کند که زن ورای جنسیت و جسم خود دارای روح بزرگ و اندیشه‌ای متعالی ست و می‌تواند همانند مردان یک جامعه فکر کند و بنویسد (۵).
نوشته‌های این وبلاگ‌ها گاهی رنگ و بوی سیاسی هم به خود می‌گیرد؛ چنان که در روزهای پر التهاب بهار عربی شاهد اوج این مطالب در وبلاگ‌های نویسندگان مصری، یمنی، تونسی و بحرینی بودیم که همچنان هم ادامه دارد.
اگر بخواهیم به نمونه‌ای از این وبلاگ‌های سیاسی نویس و تاثیر گذار در روند انقلاب‌های عربی اشاره کنیم، وبلاگ خانم «نوارة النجم»، نویسنده و روزنامه نگار مصری، بهترین نمونه است. وبلاگ نواره، «جبهه التهییس الشعبیه» (tahyyes. blogspot. com) که از سال ۲۰۰۵ میلادی و با ادبیاتی انتقادی و نزدیک به لهجهٔ مصریِ کوچه و بازار شروع به نوشتن در آن کرده است، روزانه ۱۵ هزار بازدید کننده دارد که در روزهای اوج انقلاب مصر به ۳۰ هزار نفر در روز رسیده است.
نوارة در روزهای انقلاب ۲۵ ژانویه با حجاب اسلامی در تمامی گردهمایی‌ها و تحصن‌های ملت مصر در میدان التحریر حضور داشت و تبدیل به چهرهٔ برجستهٔ دختران مسلمان مصری در این جنبش عظیم عدالت خواهی شد.
قلم آتشین افراح ناصر، دختر جوان یمنی نیز در وبلاگش (afrahnasser. blogspot. com) به کمک انقلابیون لیبی می‌شتابد و از خواسته‌های آنان در راه عدالت و آزادی می‌گوید.
آسیب‌های اینترنت
اینترنت، جهان مجازی و استفاده از رسانه‌های دیجیتال، مانند تمامی تکنولوژی‌های جدید و دستاوردهای زندگی نوین، دریچه‌ای وصف ناشدنی از سرعت و دقت و فناوری به روی انسان گشوده است اما علاوه بر تمامی نقاط قوت و فوایدش خالی از اشکالات و مضرات نیست. به خصوص برای زنان و دختران که شاید آسیب پذیر‌تر از مردان باشند و همچون دنیای واقعی در معرض سوء استفاده‌های مختلف مادی و معنوی‌اند.
عضویت در شبکه‌های اجتماعی و به اشتراک گذاری روزمرگی‌ها و دغدغه‌های شخصی، و برای بسیاری به نمایش عکس‌های خانوادگی، این مجال را به مجرمان اینترنتی داده است تا مرتکب جرائم بسیاری از جمله هک و اخاذی از زنان و دختران بشوند.
اعتیاد به اینترنت و عدم برقراری تعادل در میزان استفاده از آن مشکلاتی برای خانواده‌ها به وجود آورده است؛ به خصوص بانوانی که همسرانشان حضور و فعالیت بیش از اندازهٔ آن‌ها در شبکه‌های اجتماعی را خطری برای زندگی زناشویی خود می‌دانند. چنان چه اعتیاد مردان به اینترنت و ارتباطات مجازی آنان نیز آرامش را از زنان می‌گیرد.
اعتیاد به استفاده از اینترنت برای زنان خانه دار عرب این خطر را به همراه دارد که از محیط خانواده دور می‌شوند و دیگر مانند یک همسر و مادر وظایف خود را در قبال همسر و فرزندان انجام نمی‌دهند، و همین دوری از خانواده علاوه بر بروز اختلافات و ناهنجاری‌های ارتباطی، افسردگی، گوشه‌گیری و تنهایی را به همراه می‌آورد. زنان شاغل نیز که در بسیاری موارد به طور مداوم و از محل کار خود به شبکهٔ اینترنت متصل می‌شوند در معرض خطراتی چون ورود هکر‌ها به سیستم کامپیو‌تر اداره و دسترسی به اطلاعات شخصی و کاری فرد مورد نظر و دیگر همکارانش هستند.
عباس سبتی کار‌شناس مسائل اجتماعی و تربیتی در مقاله‌ای با عنوان «بررسی اعتیاد به اینترنت» می‌گوید:
«۷۰ درصد از دختران و پسران جوانی که به چت روم‌های اینترنتی اعتیاد پیدا کرده‌اند در معرض سوء استفاده‌های جنسی و اخلاقی قرار دارند که این مساله اثرات مخربی چون: بی‌خوابی، اضطراب و گوشه گیری از اجتماع بر آن‌ها دارد. (۶)»
هزاره سوم، عصر ارتباطات و تکنولوژی‌های دیجیتال و مجازی است و حضور زنان عرب به عنوان کاربران تاثیرگذار و مخاطبانی پر تعداد در این عصر، باعث رشد فرهنگی و علمی آن‌ها شده است. اما عدم مدیریت زمان استفاده و چگونگی استفاده، برای خود وخانواده‌هایشان مشکلاتی را به همراه داشته که می‌تواند فعالیت‌های اجتماعی، شغلی و خانوادگیشان را نیز تحت تاثیر قرار دهد.
منابع:
۱. المرأة العربیة تتمتّع بمهارة عالیة فی استخدام الانترنت
http: //www. alhayat-j. com/newsite/details. php؟ opt=۳&id=۱۶۰۲۷۵&cid=۲۴۷۶
۲. ه‌مان
۳. ه‌مان
۴. ه‌مان
۵. المرأة العربیة بین المدونات النسائیة والصحافة الإلکترونیة
http: //www. amanjordan. org/a-news/wmview. php؟ ArtID=۱۶۵۵۵&page=۱
۶. دراسة الإدمان على استخدام الانترنت
http: //swmsa. net/articles. php؟ action=show&id=۲۰۳۱
پ.صالحی
منبع:زنان پرس