رئیسان جمهوران و رابطه با دنیا

قای خاتمى واضع ایده گفت و گوى تمدنها بود. در دوره اى که ایران به عنوان یک کشور "مسئله دار" شناخته می شد، این نظریه نگاه غالب را نسبت به ایران تغییر داد و ملایم تر کرد.

دولت سازندگی
اکبر هاشمى رفسنجانى، دو دوره و در فاصله سالهاى ١٣۶٨تا ١٣٧۶ رئیس جمهور ایران بود. در زمان رهبرى امام خمینى از آقای هاشمى رفسنجانى به عنوان نفر دوم در سلسله مراتب قدرت یاد مى شد.

او به عنوان سیاستمداری عملگرا شناخته می شد. به عنوان مثال ماجرای "مک فارلین" نشان داد که وجهه بین المللى آقای هاشمى رفسنجانى به عنوان یک سیاستمدار عملگرا قادر است، حتى بر چالش بزرگى مانند روابط ایران و آمریکا تاثیر عملى و جدى بگذارد.

در سال ١٣۶۵ در حالیکه ایران درگیر جنگ با عراق بود و نیاز شدیدى به سلاح داشت، آمریکا تلاش کرد با هاشمى رفسنجانی به عنوان یک سیاستمدار عملگرا و نفر دوم در سلسله مراتب قدرت بعد از امام خمینى، وارد مذاکره و معامله شود. موضوع این معامله آزادى گروگانهاى آمریکایى در لبنان در ازای ارسال سلاح به ایران بود. مبناى این معامله بر این بود که دولت آمریکا فکر مى کرد آقای هاشمى رفسنجانى یک سیاستمدار عملگرا، واقع گرا و غیر ایدئولوژیک است که می تواند باعث تحول در روابط ایران و آمریکا شود که البته این مورد خاص با نتایح محدودی روبرو شد.

بعد از ارتحال امام خمینى و با آغاز رهبرى آیت الله خامنه اى، آقای هاشمی رفسنجانی به ریاست جمهوری رسید. اولین دولت بعد ازجنگ بود در اوایل این دوره نیز او تصمیم گیرنده اصلى نظام شناخته مى شد. گرچه طى سالهاى بعد قدرت وى کاهش پیدا کرد، اما شخصیت و وجهه فردی او همچنان بر معادلات خارجی کشور تاثیر گذار بود. به عنوان مثال اراده سیاسی و عملگرایى او باعث شد روابط ایران با عربستان که پس از کشتار حجاج ایرانی در سال ١٣۶۶ قطع شده بود، بهبود یابد.

آقای هاشمى رفسنجانى بعدها در گفت و گو با سایت "دیپلماسى ایرانى" از تاثیرى که در تغییر تصمیم شاهزاده عبدالله (ولیعهد وقت و پادشاه بعدی عربستان) براى حضور در اجلاس سران کشورهاى اسلامى در سال ١٣٧٦در تهران داشت، گفته است. او مى گوید: "برخورد ما در پاکستان با ملک عبدالله، ایشان را تحت تأثیر قرار داد و رفتارش را عوض کرد. در همان جلسه و قبل از حضور ما وزیر خارجه عربستان در یک کنفرانس خبری گفته بود که کنفرانس سران در تهران برگزار نمی‌شود. رفتار تیم ایرانی باعث شد که ایشان در همان جلسه دستور داد: "متن کنفرانس وزیر خارجه را تکذیب کنید. چون ما به تهران می‌رویم."

خرداد ١٣٨٧ نیز زمانى که آقای هاشمى رفسنجانى عهده دار سمت ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام بود به دعوت ملک عبدالله به عربستان رفت و در کنفرانس گفت و گوى اسلامى در ریاض حاضر شد.

از طرف دیگر در اواخر دوره ریاست جمهوری هاشمی رفسنجانی بحث دخالت دولت ایران در قتل فعالان سیاسى خارج از کشور که نقطه اوج آن ترور و واقعه میکونوس بود به فراخوانى تعداد زیادى از سفراى اروپایی از ایران منجر شد.

در آن شرایط، نه تنها ویژگی های فردی هاشمى رفسنجانی به عنوان رئیس جمهوری وقت نتوانست مانع بحران در سیاست خارجی کشور شود بلکه شخص رئیس جمهوری ایران در کانون اتهامات قرار گرفت.
 
دوران اصلاحات
در دوره هشت ساله ریاست جمهورى محمد خاتمى که سیاست تنش زدایى، اعتماد سازى و گفت و گوى تمدنها پی گیری مى شد، روابط ایران با کشورهاى منطقه و غرب به سطح بالایى رسید که یکى از دلایل آن را می تواند منش و شیوه برخورد محمد خاتمى در محافل بین المللی و نحوه تعامل با سران کشورها دانست.
آقای خاتمى واضع ایده گفت و گوى تمدنها بود. در دوره اى که ایران به عنوان یک کشور "مسئله دار" شناخته می شد، این نظریه نگاه غالب را نسبت به ایران تغییر داد و ملایم تر کرد.
طرح این نظریه در سازمان ملل و ایجاد یک مرکز بین المللى تحت نام گفت و گوى تمدنها توسط آقای خاتمى، از ایران چهره اى متفاوت و صلح دوست ساخت و حتی سازمان ملل متحد سال ٢٠٠١ میلادى را سال "گفت و گوى تمدنها " نام نهاد.
طرفداران محمد خاتمی معتقدند که رفتار و گفتار به دور از تنش آقای خاتمى، احترام محافل بین المللى از جمله مقامهاى قدرتهاى بزرگ را بر می انگیخت. آنها برای تایید این موضوع به دو مورد اشاره می کنند: برخورد همراه با احترام ژاک شیراک رئیس جمهور وقت فرانسه هنگام پذیرایى از آقای خاتمى در کاخ الیزه و نیز تلاش بیل کلینتون رئیس جمهورى وقت آمریکا براى مواجهه با آقای خاتمى در حاشیه اجلاس مجمع عمومى سازمان ملل. به اعتقاد طرفداران محمد خاتمی، ویژگى فردى آقای خاتمى این موقعیت ها را براى سیاست خارجى ایران خلق کرد.
اما منتقدان او می گویند که در مواجهه با آقای کلینتون از این فرصت استفاده نشد. به گفته آنها، اجتناب آقای خاتمى از رویارویى با آقای کلینتون، عدم استفاده از فرصت به دست آمده از وجهه شخصى آقای خاتمى برای کمک به رفع چالش های دیرینه ایران و آمریکا و از دست رفتن یک فرصت بزرگ بود. از نگاه منتقدان، عدم بهره گیرى از این فرصت ناشى از مصلحت اندیشى هاى بیش از حد محتاطانه آقای خاتمى در معادلات قدرت در ایران بود.
سیاست تنش زدایى و اعتماد سازى آقای خاتمى باعث نزدیکتر شدن دو کشور ایران و عربستان به هم شد. وى روابط شخص مناسبى با مسئولان حکومت عربستان، به ویژه شاهزاده عبدالله که در آن زمان ولیعهد عربستان بود، داشت. تصور این است که این روابط در دوران ریاست جمهورى محمد خاتمى نیز همانند اواخر دوره هاشمی رفسنجانی به دلیل ویژگى هاى شخصى و رفتارى محمد خاتمی در سطح گسترده ترى ادامه یافت و این ارتباطات، موقعیت ایران در قبال کشورهاى عربى منطقه را تقویت کرد.
رابطه خانوادگى محمد خاتمی با خاندان صدر نیز گاه به پیشبرد سیاست خارجى ایران در عراق و لبنان کمک کرد. "محمد صدر"، معاون وزیر خارجه دولت آقای خاتمى، از اعضای خاندان بزرگ صدر بود که در کشورهای مختلف عربی از جمله لبنان و سوریه و عراق گسترده هستند.
 
دوران احمدی نژاد
دوره هشت ساله ریاست جمهورى محمود احمدى نژاد، شاهد تنش هاى مختلف در روابط ایران با کشورهاى منطقه و قدرتهای غربی بود.
منتقدان وی معتقدند ادبیات غیر دیپلماتیک و غیر معمول احمدى نژاد در کنار سیاستهاى دولت وى، به منزوى تر شدن ایران کمک کرد و ادبیات خاص وى همواره با واکنش منفى مقامات غربی روبرو مى شد.
سخنان وى در مورد هولوکاست، انکار وجود هم جنسگرایان در ایران، اظهارات وى در خصوص قطعنامه هاى سازمان ملل متحد و کاغذ پاره خواندن آنها، بیان کلمات غیر دیپلماتیک خطاب به باراک اوباما، سخنانش در مورد سایر ادیان در اجلاس جهانى زنان و بیدارى اسلامى، استفاده از الفاظ غیر دیپلماتیک در مورد اسراییل و... نمونه هایى از اظهارات آقای احمدى نژاد بود.
اما نباید این نکته را نادیده گرفت که ادبیات ویژه آقای احمدی نژاد درباره اسراییل و هولوکاست باعث محبوبیت وی در بین توده های عرب و مسلمان در خاورمیانه شده بود. طرفداران آقای احمدی نژاد از این محبوبیت به عنوان موفقیت دیپلماسی عمومی او یاد می کنند.
روابط دوستانه آقای احمدی نژاد با بعضی از سران کشورهای آمریکای مرکزی و جنوبی، به ویژه هوگو چاوز، رئیس جمهور درگذشته ونزوئلا هم باعث شد روابط ایران با این کشورها به سطحی بی سابقه گسترش یابد و حتی نگرانی دولت آمریکا را برانگیزد.
 
دولت تدبیر و امید
حسن روحانى در فاصله سالهاى ١٣۶٨ تا ١٣٨۴ دبیر شوراى عالى امنیت ملى ایران بود. او در این سمت، به عنوان مذاکره‌ کننده ارشد اتمی ایران با وزیران امور خارجه سه کشور اروپایی آلمان، فرانسه و بریتانیا مذاکره می کرد.
تصور می شود که برداشت مثبت دیپلماتهاى اروپایى مانند "جک استرا" و "یوشکا فیشر" وزارى خارجه بریتانیا و آلمان از برخوردهاى دیپلماتیک حسن روحانى در آن دوران، بر نگاه مقامات این کشورها به انتخاب آقای روحانى به عنوان رئیس جمهور جدید ایران تاثیر گذاشته است.
این دو وزیر امور خارجه همراه با "دومینیک دوویلپن" وزیر امور خارجه وقت فرانسه در سال ١٣٨٢ در تهران متنى را موسوم به "اعلامیه سعد آباد" با حسن روحانى امضا کردند که در آن در مورد حل اختلافات اتمی با ایران توافقاتی شده بود، اما این توافقات عملا به نتیجه نهایی نرسید.
آقای روحانى هم چنین طى دوران ۱۶ ساله اى که دبیر شوراى امنیت ملى بود، در چارچوب نگرش های آقای هاشمى رفسنجانى و آقای خاتمی داراى روابط شخصى خوبى با مقامات عربستان سعودی برقرار کرد. بعد از انتشار خبر پیروزى حسن روحانى در انتخابات ریاست جمهورى دوره یازدهم، ملک عبدالله، پادشاه عربستان از جمله رهبران سیاسى بود که انتخاب آقای روحانى را تبریک گفت. آقای روحانى در پاسخ ابراز امیدوارى کرد که ایران و عربستان با کمک هم بتوانند ثبات را به منطقه خاورمیانه باز گردانند.
برخی امیدوارند که انتخاب آقای روحانى به عنوان رئیس جمهور، ممکن است جو ملتهب ناشى از رقابت هاى منطقه اى میان دو کشور را آرام کند.
حسن روحانى در نخستین نشست خبرى خود در خرداد امسال در پاسخ به خبرنگار شبکه الجزیره در خصوص رابطه با عربستان گفت: "خوشحالم که اولین تفاهم نامه امنیتی بین ایران و عربستان از سوی ایران و با امضای من در سال ١٣٧٧ بود. امیدوارم در دولت آینده روابط خوبی با همسایگان به ویژه عربستان داشته باشیم."
از سوی دیگر نگاهی به ویژگی های فردی و شخصیتی محمد جواد ظریف به عنوان وزیر امور خارجه پیشنهادى آقای روحانى نیز نشان از عزم آقای روحانى براى ترمیم روابط ایران با جامعه بین المللى دارد.
منبع:گفت و گو