نقش و جایگاه مطبوعات در ایران و جهان

تدبیر24: از دیدگاه صاحبنظران، وسایل ارتباط جمعی مانند روزنامه ها، رادیو، تلویزیون، اینترنت و مطبوعات از یک سو می توانند با جعل و تحریف و تخریب و فریب، جامعه ای «یکسر همگن» به بار بیاورند و در شکل گیری دولت های خودکامه، اقتدارطلب و استبدادی نقش بیافرینند و از سوی دیگر، قادرند تلاش های انحصارطلبانه ی برخی حکومت ها و دولت ها را بی اثر سازند، جامعه ی مدنی را تقویت و مفاهیم تعاون اجتماعی، تساهل، انتقاد سازنده و آزادی های سیاسی را ترویج کنند.

مطبوعات و روزنامه ها می توانند علت ها و دلایل فرهنگی، اقتصادی و سیاسی بحران ها را برای حاکمیت تبیین سازند، کمک کار دولت ها در ایفای وظایفشان از جمله پیشبرد امر مهم توسعه ی همه جانبه باشند و به ابزار و عناصر مهمی برای گسترش تنوع و تکثر فرهنگ ها و جهان نگری های گوناگون بدل شوند.

** اهمیت، ضرورت و جایگاه رسانه ها

ظرف دویست سال گذشته در بخش هایی از شرق و خاورمیانه و نیز ایران (دهه هایی پیش از پیروزی نهصت مشروطیت تاکنون) در اثر ظهور و تقویت تدریجی رسانه ها ، عامه ی مردم و حتی اقلیت های مذهبی و قومی توانسته اند با حقوقشان آشنا شوند. به دلیل تلاش وسایل ارتباط جمعی، فرهنگ ها و خرده فرهنگ های مختلفی به کانون توجه افکار عمومی راه یافته اند و گروه های گوناگون سیاسی و اقتصادی به داشتن حق بیان و آزادی سیاسی و قدرت اقتصادی اذعان دارند.

بی شک، رسانه ها در جهان سوم و خاورمیانه از جمله ایران، تکیه و تاکید بر گسترش پیوسته ی کمی و کیفی خود داشته و دارند و این گسترش همواره با چندگانه سازی، آزادی و حقوق جوامع، اقلیت ها، گروه های متفاوت و گونه گون (متنوع) و نیز با معرفی هر چه بیش تر خرده فرهنگ ها همراه بوده است. به همین دلیل است که جامعه ی سیاسی مبتنی بر مطبوعات آزاد و مستقل و رسانه های گروهی گوناگون در تقابل جدی با جامعه ی بسته و تک صدایی قرار گرفته و می گیرد.

رسانه ها و مطبوعات که به ارایه اطلاعات در باره ی «هر چه که در جامعه و دولت می گذرد» می پردازند در واقع می توانند و تا حد زیادی توانسته اند به تدریج به خودآگاهی و تحقق توسعه ی فراگیر کمک کنند. همچنین آزادی ای که رسانه ها به بسیاری از جوامع، فرهنگ ها و جهان نگری ها عرضه کرده اند، آرمان «جامعه ی شفاف» و «دولت حداقل و پاسخگو» را عینیت بخشیده اند.

** مسوولیت و وظایف مطبوعات

رسانه ها به ویژه مطبوعات و روزنامه ها، کاربردشان به رعایت اصول اخلاقی و حرفه یی است که پایبندی به آنها، به ویژه در دوره ی بحرانی اهمیت دارد. رعایت این اصول، تلاش برای انعکاس «واقعیت»، تشویق به مشارکت فعال و حداکثری مردم از جمله گروه های مرجع (دانشگاهیان، روشنفکران، روحانیان و به طور کلی قشر تحصیل کرده) در امور سیاسی، امیدوار کردن مردم به اثر گذار بودن میزان مشارکت و آرایشان، اطلاع رسانی در راستای برگزاری انتخابات سالم، آزاد و قانونمند، کمک به نامزدها برای ارایه برنامه و نیز ایجاد رقابت میان آن ها، کوشش برای ایجاد وفاق و تساهل میان مقام ها، احزاب و گروه های سیاسی و کمک به توسعه ی سیاسی کشور از مهم ترین مسوولیت ها و وظایف رسانه ها و روزنامه ها است.

تکیه بر غریزه و غرض، صداقت نداشتن در اطلاع رسانی ( تناقض گویی، مبالغه و اغراق ، تفرقه افکنی، تحریف ، سانسور)، ترس و خودسانسوری، بداخلاقی، ارعاب، ایجاد دشمن فرضی ، موثق نبودن پیامها، عینی و واقعی نبودن پیامها و اخبار، بی طرف نبودن، استقلال نداشتن، جریان سازی توهم آمیز و غیراخلاقی و ...از جمله مواردی است که نه تنها جزو وظایف و مسوولیت های رسانه ها و روزنامه ها به شمار نمی رود که در روند انجام رسالتشان، خلل و مانع ایجاد می کند.

** مشکل تراشی برای رسانه ها و مطبوعات

برخی دولت ها و شخصیت های اقتدارطلب همواره از رسانه ها و مطبوعات به عنوان ابزار تخریب، تحریف واقعیت و بدنام کردن منتقدان و مخالفانشان استفاده کرده اند و مانع ایفای مسوولیت هایشان شده اند. دخل و تصرف دولت ها ، امیال ِافراد متنفّذ و برخی باندهای سیاسی و اقتصادی در سیاست ها و برنامه های وسایل ارتباطی و جامعه ی رسانه ای و مطبوعاتی به سانسور و خودسانسوری منجر شده و می شود و آینه ی ارتباطی میان جامعه و دولت را کدر کرده و می کند.

بالاتر از این، تحریف، تحدید، تهدید و دخل و تصرف دولت ها و شخصیت های متنفذ در امور و مسوولیت مطبوعات و رسانه هایی که می خواهند مستقل بوده و کار حرفه یی خود را انجام دهند «انگاره ی آزادی که بر خودآگاهی و دانش مبتنی است» جای خود را به مردم فریبی، قطع ارتباط میان جامعه مدنی و دولت و در نهایت افول عقلانیت و واژگونی واقعیت می دهد.

مطبوعات و رسانه ها در غرب، شرق، جهان سوم و خاورمیانه دست کم با 2 مانع اساسی دیگر رو به رو هستند: یکی موانع محیطی همچون قوانین و مقررات غیر عقلانی، سانسور حکومتی، توقیف و تهدید و دخالت (1) و موانع اخلاقی، اجتماعی و فرهنگی.

دوم موانع درون سازمانی مانند تاثیر مستقیم سلیقه ی مدیریت ها بر محتوای رسانه و مطبوعات، نبود تخصص های لازم و فقدان کادر مناسب حرفه ای. به بیان دیگر، بیش تر افرادی که در رسانه های کشورهای خاورمیانه مشغول کار هستند از آموزش های لازم حرفه ی خبری و روزنامه نگاری برخوردار نیستند.

به یقین رسانه ها و مطبوعات در چنین شرایطی نمی توانند مسوولیت واقعی خویش را انجام دهند و به شکل گیری و جهت دهی دقیق افکار عمومی آن گونه که منافع ملی اقتضا می کند، دست یازند.

پیامد این امر (توقیف و مانع تراشی برای رسانه ها و مطبوعات) بی اعتبار شدن کارکرد آن ها و در نتیجه کدر شدن رابطه ی میان جامعه و دولت و بروز تدریجی بحران های سیاسی مانند بحران هویت، مشروعیت، سلطه ،نفوذ و کارآمدی است؛ همانند بحران و سپس فروپاشی و تجزیه ای که در اتحاد جماهیر شوروی و نیز در برخی کشورهای خودکامه ی عربی به وقوع پیوست.

به طور کلی و خلاصه، در اثر توقیف روزنامه ها یا دخالت و تحکم دیگران به ویژه حکومت ها و دولت ها در امور رسانه ها و روزنامه ها، آن ها سه ویژگی زیر پیدا می کنند. در این صورت خواه ناخواه زمینه های بحران سیاسی به وجود می آید. تاریخ سیاسی معاصر کشورهای خاورمیانه و اسلامی گواه این مدعا است:

- یک دستی و همسویی صاحبان امتیاز و مدیران مسوول مطبوعات و رسانه ها و بیشتر قلم زنان آن ها با سیاست های دولت (به معنای فراگیر و مجموعه ی قوا).

- اِعمال سانسور بر رسانه ها و روزنامه ها و نویسندگان مطبوعات و کتاب ها.

سانسور و تحدید مطبوعات و نشریات باعث می شود آن ها قدم به قدم رو به سطحی شدن و روزمرگی بروند و در عمل، نشریات بی محتوا و سرگرم کننده یکه تاز میدان شوند. وقتی محتوا و فحوای رسانه ها و مطبوعات یک کشور فاقد هنجارها و ارزش های خبری لازم باشد در نتیجه، تازگی و قابلیت انتشار - که از عناصر اصلی رسانه ها و مطبوعات به شمار می آید- مورد توجه دست اندرکاران آن ها قرار نمی گیرد.

- حساسیت برخی از حاکمان و دولتمردان در برابر کوچک ترین خرده گیری سبب می شود تا هیچ گونه مطلب جدی و انتقادی در رسانه ها و روزنامه ها درج نشود.

در صورت نبود سه نکته و ویژگی یاد شده ، رسانه ها و مطبوعات به عنوان پیام و نیز کانال های انتقال پیام می توانند با پرهیز از افراط و تفریط و تخریب و شایعه سازی و نیز حفظ و رعایت اصل بی طرفی، نقش اصلاحی خود را ایفا کنند.

ارتقای فرهنگ سیاسی، افزایش حضور و مشارکت عمومی، ایجاد وفاق، نشاط و امید در جامعه، افزایش سطح آگاهی در میان شهروندان، شناساندن وظیفه و تقویت حس مسوولیت پذیری افراد، نقد و پاسخگو کردن مقام ها و دولتمردان، شفاف ساختن روابط میان جامعه مدنی و حاکمیت با اطلاع رسانی دقیق و بموقع و اجتناب از سانسور و خودسانسوری و ... از جمله نقش های اصلاحی رسانه ها و مطبوعات است که باعث جلوگیری از بحران سیاسی یا کنترل و مدیریت آن می شود.