آزادی بیان پیش شرط دانشگاه زنده

تدبیر24: دانشگاه یکی از اصلی ترین سرچشمه های شکل دهی به تحولات جوامع به شمار می رود و از این رو سیاستگذاری های حوزه ی آموزش عالی هر کشور از اهمیت و حساسیت بسیاری برخوردار است.

کارویژه ی اصلی دانشگاه، آموزش و برونداد آن نیروهای دانش آموخته و کارآمد در رشته ها و زمینه های گوناگون و مورد نیاز یک جامعه است.

افزون بر این کارویژه ی اساسی، به دانشگاه ها به دیده ی کانونی برای شکل گرفتن تحولات فکری، فرهنگی، اجتماعی و حتی سیاسی نیز نگریسته می شود.

رخدادهایی چون جنبش دانشجویی فرانسه (ماه می 1968) و اعتراضات دانشجویان چینی در میدان «تیان آن من» (آوریل تا ژوئن 1989) نشان داد، پیشگامی دانشجویان برای بیان دیدگاه ها و دستیابی به برخی اهداف سیاسی و اجتماعی مرز جغرافیایی و ایدیولوژیک خاصی نمی شناسد.

در ایران نیز از 16 آذر 1332، دانشگاه توانست خود را به عنوان مرکزی برای انتشار تفکرات تحول خواهانه و نهاد پیشگام در مبارزه با استبداد مطرح سازد؛ نهادی که تا پیروزی انقلاب اسلامی نیز همین هدف را پی و در سال 1357 نقش مهمی در سرنگونی حکومت استبدادی برعهده گرفت.

در سال های پس از انقلاب نیز دانشگاه عرصه یی پویا برای طرح نظرات سیاسی و تضارب افکار و اندیشه های گوناگون بود و توانست در تحولات سیاسی چون نضج گیری جنبش اصلاحات نقشی قابل توجه برعهده گیرد.

هر چند بیشتر جنبش های دانشجویی در جوامع گوناگون به دلیل ویژگی هایی چون تحول خواهی دارای شباهت های زیادی با یکدیگر هستند، اما پویش های دانشگاهی در ایران در بسیاری موارد بیش از آنچه باید، از کارویژه ی اصلی دانشگاه فاصله گرفته است.

در این پیوند، توجه به فعالیت های سیاسی، گاه بایسته های دانش جویی را زیر سایه ی خود قرار داده است. در برابر، تلاش شماری از مسوولان دانشگاهی برای کنترل فضای دانشگاه ها در برخی دوره ها منجر به امنیتی شدن این فضا شده است.

در چنین شرایطی، توازن بین کارویژه ی اصلی دانشگاه و دیگر ماموریت های دانشجویی یعنی پیشگامی در کشف و ترویج آگاهی در جامعه، نقد روندهای موجود، مشارکت در امور سیاسی و اجتماعی و ... حلقه یی گم شده در فضای آموزش عالی کشور بوده است.

به عبارتی، در کنار کارکرد علم آموزی یکی از مهمترین کارکردهای محیط های آموزشی ایجاد فضای نقد و بررسی مسایل مختلف جامعه است. نباید فراموش کرد که دانشگاه جزیره یی مستقل از جامعه نیست و زمانی تحصیلکرده ی دانشگاهی قادر خواهد بود برای نقش آفرینی در نظام اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی کارایی مطلوب را داشته باشد که همگام با کسب دانش های روز، نسبت به موضوعات اساسی کشور بی تفاوت نباشد.

در این زمینه، رهبر انقلاب بهمن ماه سال 1388 در دیدار جمعی از مسوولان وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و استادان دانشگاه تهران گفت: من از سابق عقیده ام بر این بوده است که در دانشگاه باید روح سیاسی زنده باشد؛ این یک نشاطی به جوان می دهد. ما جوان بانشاط لازم داریم. دانشگاهی که از سیاست دور باشد و به کلی از سیاست برکنار باشد، این دانشگاه خالی از شور و نشاط خواهد بود.

به طور مشخص تحقق این شرایط نیازمند یک فضای اطمینان بخش در دانشگاه ها است. این در حالی است که در سال های گذشته تلاش هایی از سوی برخی افراد و جریان ها برای تبدیل دانشگاه به باشگاه سیاسی و نیز تنگ نظری و سخت گیری هایی در عرصه ی مدیریت فضای آموزش عالی صورت گرفت که نتیجه ی نهایی آن امنیتی شدن فضای دانشگاه ها بود.

در این سال ها در بسیاری از مراکز آموزش عالی هرگونه نقد از جنس آموزشی گرفته تا سیاسی دشوار و پرهزینه می نمود و منتقدان در برخی از موارد حتی با اتهام های امنیتی روبرو شدند. تلاش برای کنترل دانشجویان و استادان تا جایی ادامه یافت که مسوولان شماری از مراکز آموزش عالی کشور در برخی از نقاط مهم دانشگاه، بویژه در خوابگاه های دانشجویی اقدام به نصب دوربین های مدار بسته کردند.

به گفته ی یکی از دانشجویان سابق دانشگاه «علامه طباطبایی» در گفت و گو با پژوهشگر ایرنا، در مجتمع خوابگاهی شهید «همت» وابسته به این دانشگاه در سال های گذشته نزدیک به 180 دوربین مداربسته کارگذاری و زمینه ساز نگرانی های فراوانی در محیط خوابگاهی شد.

پس از انتخابات ریاست جمهوری 24 خرداد 1392 و پیروزی جریان اعتدال، دگرگونی فضای امنیتی شده ی دانشگاه ها به عنوان یکی از شعارها و وعده های «حسن روحانی» رییس جمهوری، مورد توجه ویژه قرار گرفت. وی چندی پیش و در مراسم افتتاح سال تحصیلی جدید در دانشگاه تهران اعلام کرد: در یک سال گذشته تلاش ما بر این بوده که در دانشگاه ها فضای آرامش را ایجاد کنیم، ضمن این که همه گروه ها نظر سیاسی و نقد خود را داشته باشند.

در همین ارتباط، «محمد فرهادی» وزیر تازه ی علوم، تحقیقات و فناوری نیز در همایش «راه طی شده و افق پیش رو» (یازدهم آذرماه) اظهار داشت: تشکل های دانشجویی باید بتوانند آزادانه نقد کنند چرا که دانشگاه محل تضارب آرا و گفت و گوها است.

فرهادی با تاکید بر پیگیری عادلانه ی خواسته های دانشگاهیان گفت: اگر دانشجو یا استاد انتقادی دارد باید بتواند آن را مطرح کند، اما نباید این انتقادات مغرضانه و در جهت براندازی باشد. به معنای واقعی کلمه نقد باید دلسوزانه باشد؛ پدیده یی که بسیار برای دانشگاه ها مفید و ارزنده است، لذا نباید دلسوزانی که به دنبال بهتر شدن فضا هستند و در این راستا انتقاد می کنند، سرکوب شوند.

یکی از مهمترین طرح ها برای رواج فرهنگ نقد در دانشگاه ها مربوط به پیشنهاد رهبری مبنی بر راه اندازی «کرسی های آزاداندیشی» است که با وجود مزایای بسیار آن، هنوز به طور کامل و به درستی در دانشگاه ها پیاده سازی نشده است.

آیت الله خامنه ای در هفتم بهمن ماه سال 1381 در دیدار با اعضای «انجمن اهل قلم» تصریح کردند: تنها راه گسترش فرهنگ و تولید علم و اندیشه در کشور، ایجاد فضای نقادی علمی در پرتو آزاداندیشی حقیقی در دانشگاه‎‎ ها و حوزه ‎‎ها است.

رهبر معظم انقلاب در توصیف ویژگی های این کرسی ها و در پاسخ به نامه ی جمعی از دانش آموختگان و پژوهشگران حوزه ی علمیه در مورد کرسی های نظریه پردازی (شانزدهم بهمن 1381) اعلام داشت: نباید از آزادی ترسید و از مناظره گریخت و نقد و انتقاد را به کالای قاچاق و یا امری تشریفاتی تبدیل کرد چنانچه نباید بجای مناظره، به جدال و مراء گرفتار آمد و بجای آزادی، به دام هتاکی و مسوولیت گریزی لغزید.

*** مواظبت از دانشجویان در برابر سیاست زدگی

ایجاد تحول در فضای آموزش عالی کشور و جلوگیری از آسیب های یاد شده از اهمیت بسیاری برخوردار است. «قاسم جعفری» نماینده ی مردم «بجنورد» و عضو کمسیون آموزش و تحقیقات مجلس شورای اسلامی درباره ی نقش دانشجویان در تحولات کشور به گروه پژوهش های خبری ایرنا گفت: از سال 1332 که جنبش های دانشجویی شکل گرفته است، این جنبش ها بیشتر در خدمت مردم و اهداف انقلاب بوده اند و همین باعث شد که بسیاری از دانشجویان به پیروی از مراجع و بزرگان دینی نقش مهمی در پیروزی انقلاب داشته باشند.

وی با تاکید بر نقش موثر دانشجویان پس از پیروزی انقلاب گفت: دانشجویان اوایل انقلاب در ایجاد یکدلی و جلوگیری از بروز و گسترش اختلافات داخلی در سال های جنگ تحمیلی نقش موثر و پررنگی داشته اند و این نشان می دهد که فضای دانشگاهی ما پویا و در جهت آرمان های انقلاب بوده است.

نماینده ی مردم بجنورد در پاسخ به پرسشی در زمینه ی آسیب های ایجاد فضای امنیتی در دانشگاه های کشور گفت: نمی دانم بحث فضای امنیتی دانشگاه ها از کجا و از طرف چه کسی مطرح شد زیرا من که تجربه ی سال ها مدیریت در دانشگاه دارم همیشه شاهد بودم که دانشجویان و استادان به طور معمول و راحت صحبت های خود را مطرح کرده اند و تاکنون هیچ گونه فضای امنیتی در دانشگاه ها مشاهده نکرده ام.

وی افزود: تشکیل کرسی های آزاداندیشی و راه اندازی برنامه های دینی، نشریات و تشکل های دانشجویی با نام های مختلف نشان دهنده ی فضای باز دانشگاه است نه فضای امنیتی.

جعفری در ادامه با اشاره به بهره جویی نابجای برخی از افراد از نام دانشجو و دانشگاه گفت: ما طبق فرمایشات رهبر معظم انقلاب باید مواظب باشیم که دانشگاه دچار سیاست زدگی نشود زیرا دانشجویان در سن جوانی افرادی پویا و آرمان گرا هستند که در صورت غفلت ممکن است سیاست زده شوند.

این نماینده ی مجلس در برابر سوالی درباره ی برخوردهای چند سال گذشته با برخی از منتقدان در دانشگاه ها، حاضر به ادامه ی گفت و گو نشد.



*** فضای امنیتی دانشگاه، دانشجویان را بله قربان گو می کند

«صادق زیباکلام» عضو هیات علمی دانشگاه تهران هم در گفت و گو با پژوهشگر ایرنا در ارتباط با سخنان اخیر وزیر علوم درباره ی ضرورت برداشتن فضای امنیتی از دانشگاه ها گفت: در تعریف فضای امنیتی باید گفت زمانی فضای امنیتی در دانشگاه حاکم می شود که مسوولان آموزشی کشور هرگونه فضای نقد و انتقاد را در دانشگاه ها ممنوع کرده و کارکرد دانشگاه را تنها به سمت آموزشی هدایت کنند.

وی با استناد به برخوردهای نهادهایی چون حراست و کمیته ی انضباطی با شماری از دانشجویان منتقد در سال های گذشته گفت: بعد از انتخابات ریاست جمهوری سال 1388 این کمیته ها، دانشجویانی را که در ستادهای رقیبان انتخاباتی رییس جمهوری پیشین فعال بودند به صورت منظم احضار و در برخی از مواقع آن ها را از ادامه ی تحصیل در دانشگاه ها محروم می کرد.

زیباکلام ادامه داد: فضای امنیتی دانشگاه تنها برای دانشجویان محدودیت ایجاد نمی کرد بلکه استادهای دانشگاه نیز نمی توانستند از این فضا به دور باشند تا جایی که در سال های اخیر به خاطر فعالیت در ستادهای انتخاباتی نامزدهای انتخابات ریاست جمهوری سال 1388 با برخی از استادان برخوردهایی صورت گرفت که نمونه یی از این برخوردها، بازنشستگی زودهنگام شماری از اعضای هیات علمی دانشگاه ها بود.

عضو هیات علمی دانشگاه تهران یکی دیگر از نمودهای ایجاد فضای امنیتی در دانشگاه ها را ستاره دار کردن دانشجویان دانست و گفت: متاسفانه برخی از دانشجویان در آستانه ی ورود به مقاطع بالاتر تحصیلی به دلایل مختلف ار سوی وزارت علوم دولت وقت ستاره دار شدند و از ادامه ی تحصیل بازماندند.

زیباکلام در پاسخ به پرسشی در مورد چرایی پابرجایی برخی برخوردهای امنیتی با دانشجویان با وجود تاکید مسوولان نظام بر آزادی فضای نقد در دانشگاه گفت: متاسفانه برخی از مسوولان آموزشی ما، انتقاد از خود را با انتقاد از کل نظام اشتباه گرفته اند و خود را در جایگاهی غیرقابل انتقاد قرار می دهند.

وی با تاکید بر سخنان رهبری در زمینه ی راه اندازی کرسی های آزاداندیشی در دانشگاه ها گفت: تنگ نظری مسوولان آموزشی کشور در گذشته موجب شده است که آن ها هیچ گونه انتقادی از خود را نپذیرند و این خود یک مانع سخت برای راه اندازی کرسی های آزاداندیشی در دانشگاه است.

عضو هیات علمی دانشگاه تهران در پاسخ به این پرسش که فضای بسته ی ایجاد شده در دانشگاه تا کی می تواند دوام بیاورد، گفت: هر چند بعد از انتخابات سال 1388 ما شاهد فضای سخت و امنیتی در دانشگاه بودیم ولی این فضا بعد از انتخابات خرداد 1392 تعدیل شد تا جایی که پیروزی روحانی در انتخابات ریاست جمهوری موجب زنده شدن برخی از تشکل های دانشجویی شد.

وی در ادامه به روند رای اعتماد مجلس به وزیران پیشنهادی علوم، تحقیقات و فن آوری در دولت تدبیر و امید اشاره کرد و گفت: در دولت آقای روحانی یکی از سیاست های اصلی، برداشتن فضای امنیتی در دانشگاه بود و تاکید دولت بر این شعار موجب شد که عده یی از نمایندگان که پرچم دار یک جریان خاص هستند در راه کسب رای اعتماد وزیران پیشنهادی دولت روحانی از مجلس، سنگ اندازی کنند.

زیباکلام در زمینه ی آسیب های ایجاد فضای امنیتی برای دانشگاه ها گفت: امنیتی کردن فضاهای آموزشی بیشترین لطمه را به علوم انسانی و مباحث آن می زند زیرا اساس این علوم در برخی از رشته ها بر پایه ی نقد و بررسی است و تا زمانی که نقد را با براندازی اشتباه می گیریم ما نمی توانیم شاهد پیشرفت در علوم انسانی باشیم.

وی یکی دیگر از آسیب های فضای آموزشی بسته و امنیتی را «بله قربان گو» شدن دانشجویان دانست. به نظر وی زمانی که دانشجو در محیط بسته یی پرورش یابد در آینده نیز یک مدیر بله قربان گو خواهد شده که قدرت انتقاد از وی گرفته می شود.

امام خمینی (ره) در دیدار با جمعی از دانشجویان و استادان دانشگاه (16 خرداد 1358) فرمود: دانشگاه مبدا همه ی تحولات است. از دانشگاه، چه دانشگاه علوم قدیمه چه دانشگاه علوم جدیده، از دانشگاه سعادت یک ملت و در مقابل سعادت، شقاوت یک ملت سرچشمه می‏گیرد.

چنین اثری گذاری از سوی یک نهاد در سرنوشت یک کشور آن را در جایگاه مهمترین و در همین حال حساس ترین کانون های تحول ساز قرار می دهد و بایسته های سیاستگذاری درست و دقیق در عرصه ی آموزش عالی را بیش از پیش آشکار می سازد؛ سیاست هایی که علاوه بر پیشبرد اهداف آموزشی به عنوان کارویژه ی اصلی دانشگاه، معطوف به حمایت از فضای آزاد گفت و گو و برانگیختن آگاهی و مشارکت جویی بیشینه ی جامعه ی دانشگاهی در زمینه های گوناگون است.