سراب بی انتهای سلفیسم بر بنیاد سست بنیاد گرایی در جهان امروز

دکتر ایرج مرادی - در تببین مفاهیم و در تفسیر معانی در عرصه سیاست و علوم اجتماعی قبل هر چیز ریشه یابی و درک مفاهیم پردازشی از موضوع مورد بحث و جدل، از اهمیت حیاتی و بسزایی برخوردار است چرا که در عرصه علم نه تنها موضوع مورد بحث بلکه عوامل محیطی و سازمانی و حتی فردی و به علاوه بسترهای روانشناختی از اعم جهات مورد تقریر بوده و به عنوان تجمیع مبنایی مورد توجه می باشد. بنیادگرایی، نگاه گذشته گرایِ کهنه باوری از شرایط مدرن به شرایط اولیه وسلف پیشین دارد؛ امروزه موضوع بنیادگرایی و نگرش سلفی خواه با انگیزه های درونی و خواه انگیزه های مادی در نزد افراد جذب شده نیاز به خوانش معنای ماندگار و نضج یافته بنیادگرایی در تاریخ را دارد. بطوریکه رجوع به سایق های درونی – ارزشی انسان سلفی مسلک می تواند بر ماهیت ذاتی و یا هویت پنهان سلبی ایجاد شده بر مدار شرایط آنومیک فردی یک مجاهد سلفی را عیان سازد ؛ با این تفسیر بنیادگرایی دینی، اشاره به گروههایی دارد که به دلایلی درونی با نگرش اعتراضی به برون، با فرآیند و قوانین حاکم بر شرایط جامعه و نظم مستقر ( دولت-ملت ) مخالفت می‌کنند و با ارجاع به بنیادها و باور دینی خود از مذهب، نوعی جامعه مذهبی با ایده‌آل ذهنی خود را مبنای عمل قرارمی دهند و وضعیت موجود را به دلیل عدم تطبیق با جامعه ایده‌آل و آرمان شهر ذهنی خویش را به نقد و چالش می‌کشند. معهذا بنیادگرایان قصد زنده کردن بنیادهای غیرقابل ابطال و مقدس را در روزگار مدرن دارند و در واقع ايدئولوژي آنان مبنای باوری مذهبی است که مبتني بر سياسي كردن دين با هدف ایجاد حاكميت الهی بر نظام دنيوي وگسترش آن به سراسر جهان می باشد.

مع الوصف به نظر میرسد مدرنیسم بستری برای رشد اکثر جنبش های بنیاد گرا باشد؛ در واقع دنیای مدرن، نظمی مبتنی بر آرایش عمودی و سلسله مراتبی نیروها است در حالیکه، مهم‌ترین ویژگیِ دنیا از نظر سلفیون، برهم خوردن نظم عمودی و جایگزینی نظم افقی است. نتیجه‌یِ چنین نگرشی تغییر در مرکزیت نظام های اجتماعی با تمامی سازوکارهای وابسته به آن و در عوض، گروه‌ها و جماعت‌های محدودی تشکیل شده‌ که گاه بدون دستور پذیرفتن از سازمان متبوع دست به عمل و انتحار می‌زنند؛ لذا نام‌گذاریِ سازمان القاعده به عنوان شبکه‌یِ القاعده و داعش برآمده از این خصلت شبکه‌ای بودن است که در چند دهه اخیر، به دلایل مختلفی مورد اقبال گروه های سنی مختلف به اسلام و آموزه‌‌های مرتبط با اسلام به ‌طرزی شگفت آوری رو به گسترش بوده است.

در بررسی‌‌های جامعه‌شناختی در غرب، دلایل مختلفی برای توجیه و تبیین این موج جدید اسلام‌خواهی در غرب بیان شده است. مهم‌ترین دلایل این معضل و پدیده را به طور خلاصه باید در مسایلی چون، بحران هویت، زنده نگهداشتن جهان های منسوخ، فشارهای زندگی ناشی از زیست مدرن، مازوخیسم پنهان، تبعیض نژادی، قدر ت و پول، همگی تلاشی برای یافتن جایگزینی اخلاقی( به باور خود ) جهت مقابله با معضلات و کمبود‌های عاطفی، نداشتن حس تعلق آراستگی های موجود در جوامع غربی محل زیست آنها دانست.

گروهک های بنیادگرای موجود در جهان اسلام با رسوخ در نحله‌‌های مختلف اسلام تلاش می کنند تا جوانان را به قرائت‌‌های رادیکال از اخلاق، معنویت بدوی باورانه از اسلام با به یاری طلبیدن و استفاده از تکنولوژی های مدرن در غرب تکفیر شده از سوی آنها برای عملیاتی کردن برنامه های مقتضی به وجود جوانان برورش یافته در بستر آموزه ها و شرایط محیطی برآمده و حتی واصلی و یا حاصلی از مبانی غرب مدرن سوق دهند بطوریکه در سال‌های ظهور طالبان در افغانستان تا ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ و فرجام پیدا نکردن برنامه و اهداف القاعده در افغانستان و حتی به نوعی عقیم ماندن و مورد اقبال قرار نگرفتن استراتژیهای جهادی در عملیات انتحاری با هدف به سر ذوق آوردن پیروان و حامیان امتی خود و مواردی از این قبیل ستیزه‌جویان به ظاهر اسلام‌گرا را وادار به انجام فعالیتهای شدید در شبکه ای اجتماعی با توجه به مطالب فوق ( عضوگیری از جوانان آشنا به مبانی مدرن و شکست راهبردهای بیشین آنان و ...) نموده و ضمن پرورش نسل جدیدی از جوانان پیکارجو که بعضا در غرب بزرگ شده و پرورش یافته اند، به سرمایه گذاری‌‌های هنگفت در کشور‌های اروپایی و آمریکایی و تاسیس موسسات دینی پرداختند؛ ظهور و حتی بلوغ داعش در واقع برآیند ناکامی و ناکارآمدی حرکت‌های اسلام سیاسی در مواجهه با غرب، و حتی در کشور‌های اسلامی و تا حد زیادی اظهار عجز و ناتوانی عملی و علمی در برابر رشد و گسترش آموزه‌‌های اسلام معتدل و به روز جهان اسلام بود.

درخصوص تنوع نژادي موجود در گروه های سلفی در حال فعالیت در جهان به مانند داعش و حتی جبهه النصره نيز مي توان این ادعا را داشت كه اكثر آنها از ميان مجاهدین داوطلبيني هستند كه اصالت شان از خاورميانه و شمال آفريقا، به ويژه از تونس و عربستان سعودي، ريشه مي گيرد و مابقي از ديگر نقاط جهان نظير كشورهاي آسیای میانه، كشورهاي آمريكايي و استراليا مي آيند که به نوعی به تکمیل کردن پازل الیناسیون فردی و سازمانی و حتی ارزشی موجود در این گرایش ها سلفی – تکفیری انجامیده است.
با این تفسیر در بين تروريستهاي خارجي كه جذب داعش مي شوند، الگويهای رفتاری مشخص، جایگاه اجتماعی- فرهنگی و حتي يك باور واحد وجود ندارد اما شناخت اين افراد نيز امري غیر ممکن نيست؛
تبليغات بنیاد گرایانه بر شركت در جنگ و تبديل به وظيفه اي مي شود كه بر هر شخص در قبال دفاع از آنچه به زعم اين گروه امت اسلامي خوانده مي شود واجب است این فرایند در مناطق توسعه نیافته کشورهای آفریقایی در انگیزه های مادی تبلور پیدا می کند اما این تعریف کاملی برای انگیزه های دیگری در دیگر کشورهای دنیا نمی باشد. انگيزه هاي دروني از نيازمندي ها و سایق های يك فرد نشات مي گيرد كه مي تواند مزاياي عضويت در يك گروه افراط گرا، احساس تعلق، فرار به هويتي جديد، ماجراجويي را شامل شود. بواقع قابل تاکید است كه تروريست هاي خارجي نيازهاي هویتی دارند كه با پيوستن به گروه های مسبوق الذکر اعم از اجتماعی و مذهبی تامين مي شود و اين نيازهاي شخصي به مرور زمان در مقايسه با عوامل خارجي نظير انتقام جويي از يك لشكركشي يا نسل كشي اهميت بيشتري مي يابند.

فرجام سخن اینکه، ميل به جایگاه یافتن در جامعه و هیجانات مقطعی نيز مي تواند در پيوستن به گروه هاي افراطي نظير داعش دخيل باشد .با حضور شمار بسياري از تروريست هاي خارجي در شبكه هاي اجتماعي اين امكان نيز فراهم شده است كه داده های بيشتري نسبت به انگيزه هاي دروني آنها در پيوستن به داعش پيدا كنيم و به اين نتيجه برسيم كه پس از مدتي جنگيدن به بهاي باور سنتي ورود به بهشت جاي خود را به حس ماجراجويي مي دهد.