شیخ صدوق؛ روایتگر راستین حدیث

تدبیر24 :شیخ صدوق اندیشمند بزرگ جهان اسلام است كه با تفهیم و تحكیم مبانی حقیقی اسلام، گام های اساسی برای پاسداری آموزه های این دین آسمانی برداشت و با حفظ و جمع آوری حدیث، روایتگر راستین مكتب اهل بیت(ع) شد.


«محمد بن علی بن بابویه قمی» كه بیشتر به نام شیخ صدوق شهرت دارد، در 305 هجری قمری دیده به جهان گشود. وی از جمله بزرگ ترین چهره های مطرح جهان اسلام در زمینه علم و فضیلت است. پیش از بیان چگونگی علم آموزی وی، یادآوری فضای زندگی این عالم فرهیخته ضرورت دارد. پدر او یكی از مراجع بزرگ شیعه به شمار می رفت به گونه ای كه امام حسن عسكری(ع) در نامه ای كه برای این بزرگوار نگاشت در بیان مقام و منزلت وی از واژه های فقیه و معتمد بهره برده بود.
شیخ صدوق كودكی و نوجوانی را با تعلیم و تربیت پدر گرانقدرش سپری كرد و به درجه های بالای كمال انسانی دست یافت. ابن بابویه در 20 سالگی به درجه ای از علم و تقوا رسید كه توانست هزاران حدیث با سلسله سند را حفظ كند.
او پس از فراگرفتن علوم مقدماتی، حدیث و فقه نزد پدر و دیگر عالمانی چون محمد بن حسـن بـن ولید، احمد بن علی بن ابراهیم قمی و حسیـن بـن ادریس قمی، به منظور استفاده هر چه بیشتر از دانش علما و دانشمندان مذاهب اسلامی سفر به دیگر شهرها و مركزهای علمی را آغاز كرد.
ویژگی های شخصیتی نظیر خلوص، تقوا و تزكیه نفس این اندیشمند دینی در میان مردم احترامی خاص برایش به وجود آورد. او شاگردان بسیاری را در قم، ری، نیشابور و مشهد تربیت كرد و حدیث های زیادی را در زمینه های گوناگون به آنها آموخت. علم آموزان وی نیز این حدیث ها را نوشته و نگه می داشتند. «امالی» یا «مجالس» از جمله این یادداشت ها است.
وجود عالمانی چون شیخ صدوق در برهه ای از زمان كه جعل احادیث رونق یافته بود از اهمیت بالایی برخوردار بود. پس از رحلت حضرت محمد(ص) بازار حدیث سازی رونق گرفت. در این زمان «ابو جعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق كلینی رازی» استاد شیخ صدوق كتاب «كافی» كه نخستین كتاب از مجموع چهار كتاب روایی و حدیث شیعه بود، منتشر و به این ترتیب حركت علمی نوینی را در عرصه حدیث نگاری اهل بیت(ع) ایجاد كرد. پس از شیخ كلینی، شیخ صدوق به ضبط و نشر حدیث همت گماشت و توانست آثار زیادی را در این زمینه از خویش به جای بگذارد. از این رو دوره صدوق را می توان «عصر احیای تنقیح حدیث» دانست.
این عالم بزرگ، پس از ارایه خدمت های بسیاری، سرانجام در 76 سالگی و در 381 هجری قمری به دیار باقی شتافت. پیكر این عالم فرهیخته در جوار مرقد حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) به خاك سپرده شد.
«حجت الاسلام مجید قربانعلی دولابی» مدرس دانشگاه فقه و مذاهب اسلامی به مناسبت سالروز بزرگداشت شیخ صدوق در گفت وگو با پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا در تشریح دلایل شهرت شیخ صدوق گفت: شیخ صدوق كه نام كامل وی «ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی» است، از مهمترین مشایخ حدیث در میان شیعه امامیه محسوب می شود. آنچه باعث شد به وی لقب شیخ صدوق را بدهند به معنای این واژه ارتباط پیدا می كند. صدوق از نظر لغوی صیغه مبالغه و صفت مشبهه است و به فردی گفته می شود كه همواره و فراوان اهل صدق باشد. شیخ صدوق به این دلیل صدوق نامیده شد كه در بیان روایت ها بسیار صادق بود و آنچه از او به عنوان حدیث نقل می شود، مورد اعتماد بسیاری از فقیهان و حدیث شناسان امامیه قرار گرفت. این اعتقاد به اندازه ای است كه كارشناسان دین به «مرسلات» (حدیث هایی كه سلسله سند آن موجود نیست) او نیز استناد می كنند. بنابراین از آن جهت كه علما به راستگویی و امانتداری وی باور دارند، نام صدوق را بر وی نهادند.
این مدرس دانشگاه در بیان فضای سیاسی و اجتماعی دوره حیات شیخ صدوق بیان داشت: فضای زندگی وی را از دو جهت مكانی و زمانی مورد واكاوی قرار می گیرد. از نظر فضای زمانی، شیخ صدوق در اوایل سده چهارم به دنیا آمد و تا اواخر آن زندگی كرد. در واقع می توان گفت ابن بابویه در نیمه دوم عصر غیبت صغری و آغاز غیبت كبری می زیست. یعنی زمانی بود كه مانند زمان كنونی غیبت آغاز شده بود اما فاصله زیادی با دوره ظهور وجود نداشت. چنین موقعیت زمانی موجب شد كه شیخ صدوق به آسانی به اخبار ائمه(ع) دسترسی داشته باشد. از نظر مكانی شیخ صدوق در قم به دنیا آمد. او سال های زیادی از عمر خویش را در این شهر اقامت داشت و پس از آن به ری مهاجرت كرد. با وجود آن كه این عالم بزرگوار به شهرهای زیادی نقل مكان كرد اما از مهمترین شهرهایی كه او در آن سكونت داشت می توان به قم و ری اشاره كرد. این دو شهر در آن زمان از مركزهای فرهنگی تشیع به حساب می آمدند.
این عضو هیات علمی دانشگاه درباره علت قرار گرفتن شیخ صدوق در زمره مفاخر و بزرگان شیعه تاكید كرد: یكی از دلایل بنام شدن و درخشش شیخ صدوق ویژگی های خاص زندگی و تلاش های علمی وی بود. او در خانواده ای علمی تربیت شد، پدر بزرگوار شیخ صدوق از جمله اشخاص مورد تایید امام حسن عسكری(ع) محسوب می شد، به نحوی كه نامه ای از امام حسن عسكری(ع) خطاب به پدر شیخ صدوق رسید كه در آن او را شیخ، معتمد و فقیه خطاب كرده بود. شیخ به كسی گفته می شود كه استاد حدیث باشد. معتمد به فرد مورد اعتماد می گویند و فقیه فردی را خطاب می كنند كه در دین شناسی مهارت دارد. امام حسن عسكری(ع) استاد حدیث بودن، مورد اعتماد و دین شناسی پدر شیخ صدوق را در این نامه مورد تایید قرار داده است. گذشته از این موضوع، از نظر شخصی نیز ابن بابویه ویژگی های مثبتی را در وجود خویش داشت كه موجب می شد تا نسبت به دیگر همتایان خویش ممتاز باشد. در بیش از نیم قرن فعالیت علمی، شیخ صدوق به موضوع های گوناگونی از جمله تفسیر، فقه، كلام، حدیث، اخلاق و آداب پرداخت و كتاب هایی كه تا آن زمان به صورت مفصل، مدون، موضوع بندی شده، دارای نظم و ترتیب نبود، بسیار با سلیقه علمی و منطقی نظم و ترتیب داد. این امر باعث شد كتاب های این عالم برای آیندگان قابل استفاده باشد و بسیاری از مردم به حفظ و نگهداری آن ها علاقمند باشند.
حجت الاسلام مجید قربانعلی دولابی خدمت هایی كه این فقیه وارسته به دین اسلام و مذهب تشیع كرد، ارزشمند دانست و گفت: تمام فعالیت های شیخ صدوق در خدمت اسلام بود. وی به عنوان یك مرجع پاسخگویی به سوال های شرعی مردم و دانشمندان به شمار می رفت كه این امر تنها به شهر زندگی شیخ محدود نمی شد و از منطقه های گوناگون جهان اسلام سوال هایی از وی پرسیده می شد كه شیخ صدوق نیز به آنها پاسخ می داد. اگر رساله ها، كتاب ها و نامه های این فقیه و عالم حدیث مورد بررسی قرار گیرد، این موضوع روشن می شود كه برخی از این نوشته ها برای پاسخگویی به سوال های گروه یا شخص خاصی تهیه شده اند. شماری از این كتاب ها عبارتند از: «جوابات المسائل الواسطیه» و همانطور كه از نامش برمی آید، این اثر را در پاسخ به سوال های مردم «واسط» (مكانی در میان كوفه و بصره ) نگاشته و همچنین «جوابات المسائل القزوینیات» كه در پاسخ به دانشمندان قزوین نوشته شده است.
این مدرس دانشگاه در ادامه افزود: از جمله دیگر خدمت های وی به اسلام تربیت شاگردان ممتاز و برجسته بود. هركدام از این علم آموزان از روی كتاب های او یادداشت برمی داشتند. با توجه به این كه در آن زمان امكانات چاپ وجود نداشت، شاگردان به خدمت استاد می رسیدند و شیخ صدوق گاهی مطالب را به صورت دیكته به آنها ارائه می كرد و یا كتاب خویش را در اختیار شاگردان قرار می داد تا از روی آن رونویسی كنند. بزرگترین شاگرد شیخ صدوق «شیخ مفید» از بزرگان و علمای درجه اول شیعه است. از دلایل دیگری كه موجب شد، خدمات شیخ صدوق را كم نظیر بدانیم، تعداد فراوان آثاری به شمار می رود كه از شیخ صدوق به یادگار مانده است. چنانچه فهرست نویسان 300 كتاب و رساله را نام برده اند. رساله ها نامه هایی علمی در پاسخ به سوال های مطرح شده هستند كه هر یك آنها می تواند اثر علمی ارزشمندی باشد. زمانی كه عالمان و دانشمندان آثار شخصی را نام می برند، علاوه بر این كه كتاب های وی را بر می شمرند رساله های وی را نیز یادآور می شوند.
وی در ادامه توضیح داد: تلاش وی برای رویارویی با عقاید نا مطلوب آن زمان نیز از دیگر خدمات وی به اسلام به شمار می رود. متاسفانه در زمان شیخ صدوق شماری از مردم به ارجاع اعتقاد داشتند و معتقد بودند كه تنها ایمان آوردن برای سعادت انسان كافی است و اعمال ارتباطی با ایمان ندارد و برخی از آنها نقل می كردند كه حتی اگر فردی ایمان داشته باشد، نماز نخواند و زشت ترین كارها را نیز انجام دهد، باز هم ایمان او در حد جبرئیل یا نزدیك ترین فرشتگان به خداوند است. این یكی از عقایدی بود كه از زمان امام صادق(ع) امامان با آن مبارزه می كردند. چنین عقیده ای در زمان شیخ صدوق نیز وجود داشت كه شیخ به شدت با آن مخالفت می ورزید.
عضو هیات علمی دانشگاه در وصف آثار فراوان نوشتاری شیخ صندوق بیان داشت: حكومت آل بویه در زمان این اندیشمند بزرگ فرصت را به وجود آورد تا شیعیان بتوانند به نشر و ترویج فرهنگ و افكار خویش بپردازد. عصر ابن بابویه را می توان به زمان زندگی حضرت امام باقر(ع) و امام صادق(ع) شبیه دانست. در آن دوران حاكمان اموی و عباسی با یكدیگر درگیر شدند و چون هنوز پایه های حكومت عباسی محكم نشده بود، بنابراین این دو امام بزرگوار فرصت پیدا كردند تا اندیشه های ناب اسلام را ترویج كنند. مشابه این اتفاق در زمان شیخ صدوق نیز رخ داد. به این معنی كه با روی كار آمدن آل بویه امكان گسترش مكتب اهل بیت(ع) فراهم شد و این موضوع باعث شد كه او بتواند از شرایط استفاده كند. شیخ صدوق نیز همانگونه كه امام باقر(ع) و امام صادق(ع) تشخیص دادند كه در آن شرایط ساختن دیوارهای فرهنگی بسیار مهم تر از دژ های نظامی و مجهز ساختن افراد به قلم و اندیشه بسیار كارسازتر از مسلح كردن آنها به سلاح های نظامی است، به این روش همت گماشت و شروع به مبارزه فرهنگی كرد. بهترین راه این نوع مبارزه نیز نوشتن آثار عمیق و انتشار آنها در میان امت اسلامی محسوب می شد، تا به وسیله آنها روشنگری انجام شود.
حجت الاسلام مجید قربانعلی دولابی با اشاره به محتوای آثار شیخ صدوق اظهار داشت: به طور معمول محتوا و ماده اصلی آثار شیخ صدوق حدیث بود كه اگر آنها برپایه موضوع دسته بندی شوند، درمی یابیم كه در یك حوزه نیستند. حدیث هایی كه شیخ صدوق جمع آوری و مرتب كرد، موضوع های گوناگونی را در بر می گیرد. بخشی از آثار وی فقهی به شمار می رفت كه یكی از مشهورترین آنها كتاب «من لا یحضر الفقیه» است. صدوق در این اثر فتواها و نظر خویش را با تكیه بر روایت ها بیان كرد. این هنر بسیار ارزشمندی به شمار می رود كه فقیهی بتواند تمام فتواهای خویش را بر پایه سخن امامان صادر كند. كتاب های تفسیر از دیگر آثار این عالم محسوب می شود كه وی در آن ها به تفسیر قرآن همت می گذارد. كتاب های حدیث نیز از جمله آثار شیخ صدوق است كه محتوای آن ها مربوط به نقل، بررسی و بیان معنی برخی از احادیث كه فهم آنها برای همگان مشكل بود می شد. كتاب های كلام و عقاید او نیز در زمره آثار برجسته دینی به شمار می رود زیرا كلام و عقاید ریشه بنیادی دین را تشكیل می دهد و انسان ها موظف اند پیش از این كه شروع به عملی كردن دین در زندگی كنند، اعتقادات خویش را درباره دین، بشناسند. برخی آثار شیخ مانند «النبوه»، «الامامه»، «اثبات النص علیه» و «اثبات الوصیة لعلی علیه السلام» به امامت خاصه امام علی (ع) می پردازد. همچنین كتاب هایی در حوزه اخلاق و آداب به جا مانده است كه در صدر آنها می توان به كتاب «الخصال» و «صفات الشیعه» اشاره كرد.
عضو هیات علمی دانشگاه فقه و حقوق به بررسی ویژگی ها و فضائل اخلاقی این عالم فرهیخته پرداخت و گفت: یكی از ویژگی های بارزی كه می تواند به الگویی برای جامعه امروز نیز تبدیل شود، توجه ویژه شیخ صدوق به علم آموزی و آموزش علم به دیگران است. وی آنچنان مشتاق علم آموزی بود كه دیگران از این اخلاق وی متعجب می شدند. یكی از دوستان پدر شیخ صدوق به وی گفت: «من از اشتیاق تو برای علم آموزی متعجب نمی شوم، زیرا كسی هستی كه به دعای امام زمان(عج) به دنیا آمدی و ولی عصر(عج) به این كه تو چنین روحیه ای خواهی داشت بشارت داده است». وی به آموزش علم خویش به دیگران نیز بسیار علاقه مند بود و زمانی كه شور و اشتیاق فراگیری علم را در شاگردی می دید، تمام رساله ها و كتاب های خویش را در اختیار آنها قرار می داد. در بلخ یكی از نوادگان امام موسی بن جعفر(ع) را مشاهده كردند كه به شاگردی شیخ صدوق درآمد و او نیز همه 245 رساله ای كه تا آن زمان نوشته بود، در اختیار وی قرار داد تا از روی آنها رونوشت بردارد.
این مدرس دانشگاه در پایان گفته های خود، درباره فضائل اخلاقی شیخ صدوق توضیح داد: تواضع زیاد شیخ صدوق در مجامع زبانزد بود. او زمانی كه می خواست در مورد شاگردانش صحبت كند، به جای این كه واژه شاگرد را برای آنها به كار ببرد، این گونه نشان می داد كه با این افراد مناظره علمی می كند. اگر بخواهیم شخصیت شیخ را در یك جمله خلاصه كنیم می توان گفت كه وی اهل خیر بود. این صفت از نامه ای كه حضرت مهدی(عج) درباره شیخ صدوق بیان كرد، استخراج شده است. پدر شیخ صدوق تا 50 سالگی صاحب فرزند نشد، به همین علت به «ابوالقاسم حسین بن روح نوبختی» سومین نایب امام زمان(ع) نامه ای نوشت و گفت كه از حضرت ولی عصر(عج) بخواهید، برای فرزند دار شدن من دعا كند. پس از آن نامه ای از امام زمان(عج) رسید كه در آن نوشته شده بود «قد دعونا الله لك بذلك وسترزق ولدین ذكرین خیّرین» در این نامه امام زمان(عج) به پدر شیخ صدوق بشارت داد كه خداوند به تو دو پسر خواهد داد كه هر دو اهل خیر هستند. یكی از این دو پسر شیخ صدوق و دیگری حسین بن علی بن بابویه قمی است كه وی نیز از دانشمندان بزرگ عصر خویش بود. بنابراین نیكوكار و گشاده رو مناسب ترین واژه ای است كه برای او می توان در نظر گرفت چرا كه با درك عمیق خویش از علم و دین برای مردم خیر و بركت را به ارمغان می آورد.