ایران و شاخص‌های جهانی توسعه

تدبیر24 :فریدون مجلسی -هم‌زمان با برگزاری نمایشگاه کتاب، در مراسم رونمایی از کتاب استثنایی «ایران و شاخص‌های توسعه» اثر بسیار ارزشمند مهندس احمد آل‌یاسین، از برجسته‌ترین و نخبه‌ترین مهندسان نسل‌های پیشین و از فارغ‌التحصیلان دانشکده فنی دانشگاه تهران حضور یافتم. در این مراسم که با سخنرانی آقای سیدمحمدکاظم موسوی‌بجنوردی در سالن همایش‌های مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی برپا شد، چندنفر از برجسته‌ترین مهندسان و کارشناسان کشور سخنرانی کردند.

اما جالب‌ترین بخش، سخنرانی نویسنده کتاب بود که بیش از نیم‌قرن تجربه کاری و پژوهشی و مدیریتی در امور برنامه‌ریزی و توسعه دارد. مهندس آل‌یاسین را گذشته از کتاب «تاریخچه برنامه‌ریزی» که بیشتر نشان‌دهنده نظم فکری و عشق حرفه‌ای و متعهدانه به برنامه‌ریزی برای توسعه ایران و لزوم اجرای مدون آن برنامه‌هاست، از مقالات و نوشته‌هایشان خصوصا در زمینه‌های بحران آب و مسائل زیست‌محیطی می‌شناسم که نشان می‌دهد فقط تکنوکرات و کارشناس حرفه‌ای ساده نیست.
یعنی چنان‌که در شأن یک پزشک، اقتصاددان، مهندس، وکیل و هر انسان فرهیخته‌ای است، «فرهنگ‌مدار» است.

یعنی چنانکه در شأن یک پزشک، اقتصاددان، مهندس، وکیل و هر انسان فرهیخته‌ای است، «فرهنگ‌مدار» است. فرهنگی جامع‌تر و فراتر از رشته تخصصی، با بینش و رویکردی به دانش روزآمد با درک مشکلات و مسائل جهانی و منطقه‌ای و ایرانی؛ از تأثیرگذاری‌های سیاسی و اقتصادی و مهندسی گرفته تا مقولات عدالت و آزادی و محیط‌زیست که از یکدیگر جدا هم نیستند. کتاب ایران و شاخص‌های جهانی توسعه نیز نشان از این فرزانگی و تنوع هویتی و فرهنگی او دارد. وقتی سخن از توسعه به میان می‌آید ممکن است آن را مقوله‌ای صرفا اقتصادی بپنداریم، اما توسعه از مهندسی و احداث و عمران جدا نیست. اینها همه از مسائل انسانی و عدالت اجتماعی و محیط‌زیست جدا نیستند. این کتاب برایم یادآور آثار آمارتیا سِن، استاد هندی برجسته دانشکده اقتصاد دانشگاه هاروارد و برنده جایزه نوبل رشته اقتصاد، بود. او در کتاب‌هایش دیدگاه اقتصادی خاصی را مطرح می‌کند که آن را اقتصاد انسانی می‌داند. یعنی اقتصادی انسان‌محور، در اندیشه انسان و برای انسان. اتفاقا ستودن انسان فکور چندهویتی از اندیشه‌های اوست که در کتاب هویت و خشونت مطرح کرده است. سن این کتاب را در رد نظر ستیزانگیز ساموئل هانتینگتون در باب برخورد تمدن‌ها نوشته است. در کتاب شاخص‌های جهانی توسعه نیز معیارهای رشد اقتصادی و پیشرفت از بُعد اقتصادی انسانی برآمده از ذهن نویسنده‌ای فرهیخته با هویتی متکثر بررسی شده است؛ توسعه‌ای که نشانه آن فقط کارخانه و صنعت و برج و شاهراه نیست. برای «اصولی جهان‌شمول» مانند: سطح زندگی، کیفیت نظام آموزشی، سلامت و بهداشت، خدمات اجتماعی، رضایت شغلی، مشارکت اجتماعی، آزادی‌های فردی و حق انتخاب، پایداری محیط‌زیست و تغییرات اقلیمی، حکمرانی خوب و عدالت اجتماعی، شفافیت دولت و سرکوب فساد، نگرانی از مهاجرت‌های جوانان و گریز مغزها، دسترسی آزاد به اطلاعات و مردم‌سالاری و سلامت سیاسی نگران است. عجیب نیست اگر رهیافت‌های اقتصادی و توسعه سرانجام به سیاست گره می‌خورد.
دلیلش این است که اصولا مبارزات آزادی‌خواهانه سیاسی از مطالبات اقتصادی یا مبتنی‌بر اقتصاد سرچشمه گرفته است. شعار جنبش جمهوری‌خواهی انگلستان در قرن ١٧ به رهبری کرامول در مقابل کینگ چارلز اول این بود که ما صاحبان مالیات هستیم و باید در مجلس خودمان بر هزینه‌شدن آن نظارت کنیم. یعنی شاه مالک مالیات نیست، امانتدار آن است.
 شعار ١٣ ایالت آمریکا در شورش علیه سلطه انگلیس و انقلاب استقلال نیز این بود که پرداخت مالیات را منوط به داشتن نماینده در پارلمان کرده بودند
 (No taxation without representation) و شعار گاندی در مقابل بریتانیا نیز همین بود.
 به عبارت دیگر اگر قرار بود نمایندگان جمعیت هند متناسبا در پارلمان بریتانیا حضور یابند، درواقع سلطه دموکراتیک اکثریت وارونه می‌شد. درواقع ظرافت مهندس آل‌یاسین در نوشتن کتابی مستدل درباره وضعیت ایران در جهان با استناد به شاخص‌های گوناگون توسعه، اعم از اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی از منابع معتبر بین‌المللی و دولتی و دانشگاهی، در این است که شاید بشود تلاشی برای یافتن راه‌حل در پی داشته باشد. اگر این کتاب را غم‌انگیز نامیدم عجیب نیست.
وقتی به استناد جدیدترین آمارها که تا فروردین ١٣٩٥ هم به‌روز شده، دیده می‌شود که ایران در شاخص توسعه انسانی مقام هفتادوپنجم، در رابطه مردم با زیست‌بومشان مقام هفتادوهفتم، از لحاظ کیفیت زندگی پنجاه‌وهشتم، از لحاظ آزادی اقتصادی صدوهفتادویکم و از لحاظ شاخص فلاکت پس از ونزوئلا مقام پنجم را احراز کرده، غم‌انگیز است. البته می‌توان گفت که تنظیم برخی از این جدول‌ها به‌دور از ملاحظات سیاسی مراجع تهیه‌کننده خارجی نیست. به همین دلیل است که مسافران غربی که به ایران می‌آیند و چهره‌ها و دیدگاه‌ها و منش‌های عمومی را با آنچه در تبلیغات دیده‌اند متفاوت می‌یابند، حیرت می‌کنند.
 اما، به‌هرحال و قطعا، با لاف‌زنی‌های فلان رئیس پیشین درباره پاکدست‌ترین و آزادترین دولت تاریخ هم‌خوانی ندارد. نویسنده پس از شرحی درباره محیط‌زیست و مسئله آب که البته متأثر از افزایش جمعیت جهانی و ایران است که از امکانات و ظرفیت‌های منابع طبیعی برای توسعه پایدار فراتر رفته است و با اشاره به فساد و ضعف تعهد اجتماعی دیوان‌سالاران و تزلزل اخلاق حرفه‌ای، فرازهایی از کتاب سیاست‌نامه خواجه نظام‌المک طوسی را از حدود ٩٠٠ سال پیش می‌آورد. نگاه دلواپسانه به تعهدِ برآمده از دانش و فرزانگی و وظیفه‌شناسی، نگارنده را به یاد مدیریتی بخردانه در موزه ایران می‌اندازد که امانتدار ثروت فرهنگی و دیرین کشور بود و الواح زرین و سیمین داریوش کبیر را که زمانی در کاوش‌های باستان‌شناسان در پی بنای پارسه در تخت‌جمشید کشف شده بودند ربوده و به خانه برده بود. ‌ای‌کاش آن اسناد مالکیت ملی را به مالخران و دلالان سپرده بود که سر از موزه یا کلکسیونی در خارج برآورد و بماند اما، او مدعی شد که لوح طلا را ذوب و لابد تبدیل به النگو و زنجیر کرده است یا آن مدیر متظاهر بانک کشور که امانت نقدی ملت را ربود و گریخت. نویسنده در بخش نهایی به آسیب‌شناسی توسعه می‌پردازد که جنبه‌های گوناگون تاریخی و اجتماعی و تمرکز دولتی یا دولت متمرکز را برمی‌شمارد. بدیهی است که توسعه نیاز به آرامش و صلح و اعتدال و ثبات دارد، به عبارت دیگر محیط پرورش اقتصاد، محیطی استوار و نامغشوش و امیدبخش است. «چه باید کرد» بخش نهایی کتاب است که نشان‌دادن راه‌حل است و فقط به شرح مصیبت اکتفا نکرده. اما توفیق در پیمودن آن راه‌حل‌ها نیز منوط به فراهم‌آوردن محیط و پیش‌زمینه سیاسی مسالمت‌آمیز است. به عبارت دیگر نیاز به کمک در ایجاد آرامش و اعتدال نه‌فقط در داخل کشور بلکه در منطقه دارد که عرصه اصلی تعامل و توسعه اقتصادی و راهگشای توسعه سیاسی است. نگارنده که زمانی دانشجوی درس توسعه اقتصادی بوده است، خواندن این کتاب را به اقشار دانشگاهی، خدماتی و مدیریتی کشور پیشنهاد می‌کند تا در جلسات کاری و پژوهشی مورد بحث‌های کارشناسانه قرار گیرد، شاید اثر کند.