روحانیتی که انقلاب را به وجود آورد با حضور زنان در جامعه مشکلی ندارند

تدبیر24 »دکتر بهشتی در حاشیه مصاحبه از نحوه شخصیت پردازی سریال معمای شاه انتقاد می کند و حضور شهید بهشتی را به نسبت نقشی که در انقلاب داشته را بسیار کمرنگ تر می داند.

او با نگاه به اندیشه شهید بزرگوار آیت الله بهشتی نسبت به زنان سخنان خود را آغاز می کند. او معتقد است: روحانیتی که انقلاب را به وجود آورد با حضور زنان در جامعه مشکلی نداشت. این حرکت انقلابی، نسبت به زنان کشور مسلمان ما و کل جامعه اسلامی چنین دیدگاهی داشت؛ اگر چهره های اصلی انقلاب می خواستند مثل افراد متعصب برخورد کنند و معتقد باشند که زن باید خدمتکار و آشپز باشد، اصلا انقلابی به وجود نمی آمد چون نیمی از جامعه ما را زنان تشکیل می دهند و این خانم ها بودند که در حرکت های انقلابی، در تظاهرات و مبارزات انقلابی قبل از انقلاب حضور فعال داشتند.

او نسبت به عملکرد زنان هم انتقاد دارد و می گوید زنان نباید دیدگاه افراطی داشته باشند نه به اندازه ای که خود را از فعالیت در اجتماع منع کنند و نه به اندازه ای که آنقدر درگیر کارها و فعالیت های اجتماعی شوند که از تشکیل زندگی مشترک باز بمانند؛ بلکه باید تعادل را برقرار کنند.

در ادامه مشروح گفت و گوی خبرنگار شفقنا با ملوک السادات بهشتی استاد دانشگاه را می خوانید:

*تاثیر حضور زنان در پیروزی انقلاب اسلامی را چطور ارزیابی می کنید و اینکه زنان جایگاه خودشان را چطور تعیین و مشخص کردند و آیا به اهدافی که داشتند رسیدند؟

بهشتی: فعالیت زنان در قبل و بعد از انقلاب بر کسی پوشیده نیست؛ اما من می خواهم از یک زاویه خاصی به این موضوع نگاه کنم آن هم از دیدگاه شهید بهشتی به عنوان یکی از بنیانگذاران حرکت انقلاب اسلامی است. ایشان در حدود پنجاه سال پیش در این زمینه بسیار روشنفکر بودند و افق دید بسیار وسیعی داشتند. شهید بهشتی ابتدا این شرایط را برای خانواده خودشان فراهم کردند تا همسر و دخترانشان بتوانند تحصیلات عالی و به طور کلی فعالیت های اجتماعی داشته باشند؛ اما برای بسیاری از روحانیون در محیطی مانند قم که در آن زمان محیط بسته ای بود، این موضوع خوشایند نبود. ۵۰ سال پیش، قبل از انقلاب شهید بهشتی همسر و فرزندان را با خود به تفرجگاه ها، سفر  و سخنرانی ها می بردند، این موضوع خودش یک نوآوری محسوب می شد چون معمولا همسران روحانیون مشغول خانه داری و تربیت فرزندان بودند اما ایشان همسرشان را به عنوان یک زن مسلمان محجبه در داخل و چه در خارج از کشور با خود همراه می کردند. یعنی حتی آن زمانی که ما در آلمان بودیم و ایشان فعالیت بسیار گسترده ای داشتند. در سخنرانی ها، جمع های دانشجویی و محیط های خانوادگی، خانواده را با خودشان می بردند یعنی خانواده هایی که می آمدند و در جلسات شرکت می کردند، ایشان هم به این موضوع تاکید زیادی داشتند چون می خواستند بگویند زن مسلمان محجبه می تواند به راحتی در تمامی این جلسات با حجاب شرکت کند چون این مسأله خیلی مهم بود بنابراین می توانستند با همان حجابی که دارند به راحتی این آزادی را برای حضور در عرصه اجتماعی داشته باشد ولو اینکه همسر یک روحانی باشد.

از این طریق هم دیدگاه روحانیت روشنفکر مسلمان را ارایه می دادند و هم جایگاه زنان مسلمان را در جامعه اسلامی مشخص می کردند. چنین رفتاری بسیار موثر بود مثلا ما در جمع های دانشجویی می رفتیم و برای آنها جالب توجه بود که آیت الله بهشتی همسرشان را با خود به همراه می آوردند و در سمینارها خانواده شهید بهشتی هم شرکت می کردند. البته در ایران هم  همین طور بود و همه جلساتی که با پزشکان، مهندسین، کارشناسان آموزش و پرورش و… داشتند خانواده را همراه می بردند؛ بنابراین یک محیط بسیار باز برای خانواده خود فراهم کرده بودند، در این مورد الحق والانصاف شاگرد ممتاز امام (ره) بودند چون امام هم یک چنین دیدگاه وسیع و گسترده ای داشتند. الان می بینید که دختر و عروس ایشان استاد دانشگاه هستند یعنی از سال های ۶۰ تحصیلات عالی داشتند و پیشرفت کردند. امروز هم با همان حجاب اسلامی مشغول تدریس در دانشگاه هستند، همین طور خانم مصطفوی در همه اجتماعات شرکت می کنند. این موضوع بسیار مهم است روحانیتی که انقلاب را به وجود آورد با حضور زنان در جامعه مشکلی نداشت. این حرکت انقلابی، نسبت به زنان کشور مسلمان ما و کل جامعه اسلامی چنین دیدگاهی داشتند؛ برخی از آنهایی که دیدگاه شان متفاوت بود و متأسفانه هنوز هم موجود هستند و صدای آنها بیشتر به گوش می رسد، همان روحانیتی است که معتقدند زن مسلمان باید در خانه بماند و فقط به تربیت فرزندان رسیدگی کند و تنها محدوده خانه تحت مدیریت زن خانواده است، اینها در حرکت انقلابی جزء شخصیت های کلیدی انقلاب نبودند.

اگر چهره های اصلی انقلاب می خواستند مثل افراد متعصب برخورد کنند و معتقد باشند که زن باید خدمتکار و آشپز باشد، اصلا انقلابی به وجود نمی آمد چون نیمی از جامعه ما را زنان تشکیل می دهند و این خانم ها بودند که در حرکت های انقلابی، در تظاهرات و مبارزات انقلابی قبل از انقلاب حضور فعال داشتند یک نمونه آن هم خانم دباغ هستند، ایشان زیر نظر امام مشغول بودند و مرحله به مرحله از ایشان نظر خواهی می کردند، حالا شاید قبل از انقلاب دسترسی مستقیم به امام نداشتند اما از شاگردان ایشان می پرسیدند امام(ره) چه نظری دارند. بنابراین اگر حرکتی به وجود آمد و زنان ما در سطح مبارزاتی و در سطح علمی ظاهر شدند برای چنین دیدگاه وسیعی بود، اما متأسفانه مجددا صداهایی به گوش می رسد که می خواهند زنان جامعه در خانه بمانند و فقط فرزند آوری کنند و خانه را برای وجود مرد آرام نگه دارند البته که یکی از وظایف زن خانواده در اسلام مدیریت خانه محسوب می شود. بنابراین ما الگو را حضرت زهرا(س) قرار می دهیم چون هم مدیر خانه، هم همسر و هم فرد موثر در جامعه اسلامی به حساب می آمدند؛ مانند حضرت علی (ع) به مسجد می رفتند و با همان حجاب سخنرانی می کردند و هیچ مشکلی هم نداشتند. بنابراین اگر الگوی ما حضرت زهرا(س) باید همه ابعاد شخصیتی ایشان را ببینیم نه تنها بخش مدیریتی خانه را پررنگ تر بینیم. یک زن شاغل این سختی را به جان می خرد تا در جامعه حضور داشته باشند.

به یاد دارم اوایل انقلاب فرزندان من با فاصله کمی به دنیا آمده بودند؛ از شهید بهشتی پرسیدم شما نظرتان در مورد کار بیرون از خانه چیست؟ چون همان موقع این مسایل مطرح بود و گفتم آیا می شود زن در خارج از منزل فعالیت داشت یا نه، ایشان یک جمله کلیدی و طلایی گفتند که شما باید فعالیت اجتماعی داشته باشید اما تا حدی که به بچه ها صدمه ای وارد نشود.

*ما در وصیت نامه امام هم می بینیم که زنان را دقیقا کنار مردان قرار می دهند و می گویند نقش موثری در تثبیت انقلاب داشتند، جامعه امروز چقدر با این نگاه منطبق است؟ چه اتفاقی افتاده که امروز صداهای مخالف حضور اجتماعی زنان به وضوح شنیده می شود و این دیدگاه از کجا نشأت می گیرد؟

بهشتی: حضور زنان در اجتماع بسیار سخت است چون هم باید مدیریت خانه را برعهده داشته باشند و به تربیت فرزندان خود رسیدگی کنند از طرف دیگر می خواهند حضور موفق و اثرگذاری هم در اجتماع داشته باشند با این وجود برای زنان هماهنگی و رسیدگی به این کارها دشوار است؛ حدودا ۲۳ سال است در پژوهشگاه فعالیت می کنم و از ابتدا در جامعه حضور پررنگی داشتم اما اگر همسرم پشتیبان من نبود نمی توانستم در اجتماع موفق باشم؛ از طرف دیگر من کار  علمی دارم و کار یدی ندارم فرض کنید یک کارگر خانم چقدر مشکلات دارد، یعنی تمام فشار روی جسم و روان او می آید. همانطور که از مردان موفق همسران آنها حمایت می کنند، زنان موفق هم همین طور هستند یعنی اگر همسر من موافق نبودند نمی توانستم ادامه تحصیل بدهم، اگر که ایشان موافق نبودند تا تمام وقت کار کنم امکان نداشت که من بتوانم موفق باشم.

در حال حاضر می بینید که دوباره چنین صداهایی شنیده می شود به خاطر طلاق های بیش از حدی است که در جامعه رخ می دهد و به دلیل شاغل بودن زنان است چون مسوولیت زن سنگین می شود و نمی تواند به خوبی تعادل در خانه و محیط کار خود برقرار کند بنابراین مشکلات زیاد می شود؛ از طرف دیگر با اینکه مرد خانه هم همراهی می کند می بیند جو نا آرام است و به مرور تحمل این شرایط دشوار است پس می تواند منجر به طلاق شود، بنابراین زنانی که دوست دارند در جامعه فعال باشند باید تعادل را برقرار کنند.

*البته آمار عمده طلاق در جامعه به مسایل اقتصادی و جنسی بر می گردد چرا باز هم برخی صورت مساله را پاک می کنند و افزایش آمار طلاق را به حضور زنان در اجتماع ربط می دهند؟

بهشتی: البته بسیاری از زنان هم که در اجتماع حاضر می شوند به دلیل مشکلات معیشتی است و در بسیاری از خانواده ها اگر زن و مرد همزمان شاغل نباشند نمی توانند از پس مخارج زندگی بر بیایند. از طرف دیگر بسیاری از خانم ها دوست دارند در خانه راحت باشند اما به دلیل مسایل اقتصادی مجبور هستند تا بیرون از خانه شاغل شوند. بنابراین بسیاری از طلاق ها هم به مشکلات اقتصادی بر می گردد. چون نسل جدید مانند نسل گذشته نیستند که نسبت به همه چیز قناعت داشته باشند و با هرچیزی راضی شوند. باید این موضوع را در جامعه بپذیریم چون نسل جدید هم مثل نسل قبلی نیست نسل قبلی به همه چیز قانع بود اما نسل امروز همه امکانات را با هم می خواهد.

یکسری از آقایان امروز تنها راه حل همه مشکلات را عدم حضور زنان در جامعه می دانند و برگرداندن زنان به خانه و آشپزخانه راحت ترین کار ممکن است، این افراد اصلا انقلاب نکردند و در شرایط عادی و آرام زندگی خود را ادامه دادند البته نمی خواهم بگویم هیچ حضوری در انقلاب نداشتند اما معلمی و سخنرانی می کردند به عبارت دیگر موجب ایجاد حرکت انقلاب نشدند بنابراین به جای اینکه راه حلی برای مشکلات اقتصادی و طلاق ارایه کنند با محدود کردن زنان صورت مساله را پاک می کنند.

*در بخش تصمیم گیرنده برای حرکت انقلابی عموما مردان حضور دارند، نقش زنان در انقلاب از کجا شروع شد؟ تنها زنان در عرصه دانشگاه حضور داشتند؟

بهشتی: افرادی مثل شهید بهشتی از ابتدا تلاش می کردند که خانم ها در صحنه اجتماع حضور داشته باشند و تصمیم گیرنده باشند. اولین فرد خانم گرجی هستند؛ ایشان به مردم معرفی و توسط مردم هم در مجلس قانون اساسی انتخاب می شوند یعنی دقیقا سال ۵۸ بلافاصله بعد از پیروزی انقلاب محیط برای حضور زنان در سطح مجلس باز بود. امثال شهید بهشتی اصرار داشتند خانم های دیگری هم بیایند اما خودشان نیامدند و تنها خانم گرجی اعلام آمادگی کرد و به عنوان نماینده خانم ها در مجلس قانون اساسی بود.

اخیرا شبکه مستند جلسه قانون اساسی را پخش می کرد و شهید بهشتی اصرار داشتند خانم گرجی به عنوان نماینده خانم ها بیشتر صحبت کنند. بنابراین رهبران فکری به حضور زنان انقلاب بسیار تأکید داشتند؛ در این جلسات مجلس قانون گذاری می بینیم شهید بهشتی چقدر سعه صدر نسبت به تفکرات مخالف داشتند. ایشان فرصت می دهند به موافق و مخالف تا نظر خودشان را بیان کنند؛ در این جلسه هم جایگاه زن در خانواده، جایگاه زن در اجتماع مطرح می شود. امروز برخی از افراد از خارج از کشور تحریک می شوند که این قانون اساسی برای ما نیست و خودتان انتخاب کردید چون هم نسلان ما رفتیم و به آن رأی دادیم. به نظر من دوباره باید تمام این جلسات قانون اساسی در سطح گسترده پخش شود و نسل جدید هم ما آنقدر آگاه است که بتواند تصمیم بگیرد و قضاوت کند. نسل جدید خیلی فرهیخته است و تنها یک مشکل دارد آن هم عدم دستیابی به اطلاعات درست است و امیدوارم این خلاء جبران شود.

مدت زمانی که شهید بهشتی در انقلاب حضور داشت از پیروزی انقلاب تا تیرماه ۶۰ در بسیاری از اتفاقات تأثیرگذار بودند یکی از آنها تشکیل مجلس قانون اساسی، مجلس شورای اسلامی و بعد تشکیل دولت بود. مخصوصا در مجلس تأکید کرده بودند که خانم ها حتما حضور داشته باشند البته خود خانم ها به خاطر آن شرایط سخت کمتر اعلام آمادگی می کردند. چهار دهه از انقلاب می گذرد و یک جهشی در این زمینه ایجاد شده یعنی خانم های بسیاری در حوزه درس خواندند و به اجتهاد رسیدند و می توانند در مجلس خبرگان شرکت داشته باشند بسیاری از خانم ها ادامه تحصیل دادند نه فقط به عنوان کارشناس رشته بلکه می توانند در رشته های مختلف مجلس شورای اسلامی حضور داشته باشند. بسیاری از خانم های دیگر به تخصص رسیدند و به عنوان عضو شورای شهر در آمدند و انتخاب شدند، اتفاقا این یک پیشرفتی بوده است. حتی برای حوزه، قبل از انقلاب اولین فردی که جامعه الزهرا را پایه گذاری کرد، جمعی با شهید بهشتی و شهید قدوسی کار می کردند. می گفتند چرا تنها آقایان در حوزه به لحاظ علمی پیشرفت کنند، بنابراین برای حضور خانم ها، جامعه الزهرا را تشکیل دادند. در فضای قم آن زمان چنین کارهایی بسیار مشکل بود اما خانم های بسیاری آمدند و امروز در دانشگاه ها استاد هستند.

نه اینکه من به عنوان فرزند شهید بهشتی چنین قضاوتی داشته باشم اما واقعیت این است که آن جمع انقلابی واقعا به این مسأله معتقد بودند و زنان را به حضور در دانشگاه تشویق می کردند تا ادامه تحصیل بدهند؛ من هم یکی از آنها بودم با اینکه بچه کوچک داشتم ایشان تشویق می کردند که ادامه تحصیل بدهم. شهید مطهری، شهید باهنر، شهید بهشتی، شهید مفتح و شهید قدوسی در آموزش و پرورش بسیار موثر بودند. از طرف دیگر آقای هاشمی و آقای خامنه ای هم حضور داشتند یعنی هسته اصلی شورای انقلاب اعتقاد نداشتند که باید زنان را محدود کرد اکثرا آنها نیز جزء شاگردان امام بودند.

*هویت زنان انقلابی در ایران چطور تعریف می شد؟

بهشتی: جایگاه زنان قبل از انقلاب در گروه تحقیق مشخص شده بود. نحوه فعالیت، امکان فعالیت اجتماعی و تعادلی که باید بین زندگی خانوادگی و زندگی اجتماعی داشته باشد مشخص شده است. فعالیت اجتماعی برای زنان و دختران امروز جامعه مهم و کلیدی است از طرف دیگر دختران علاقه مند به تشکیل زندگی خانوادگی هم هستند. بنابراین نباید خودشان را محدود کنند نه از فعالیت اجتماعی باز بمانند و توانمندی های خود را محدود به خانه کنند از طرف دیگر هم نباید تشکیل زندگی مشترک را به دلیل فعالیت اجتماعی به تعویق بیاندازند؛ پس باید میان این دو یک تعادل برقرار کنند.

زنانی مقید بودند یک محدودیت هایی از نظر حجاب برای آنها ایجاد می شود؛ البته برخی بی حجاب و مدرن بودند و در جامعه حضور داشتند و برخی دیگر به حجاب و مثل مانتو  یا روسری اعتقاد دارند. البته امثال شهید بهشتی مانتو و روسری را هم قبول داشتند اما چادر را حجاب کامل می دانستند. اتفاقا شهید مطهری در روزنامه زن روز یک مقاله ای را نوشته اند و حاصل آن بحث هایی بود که با شهید بهشتی و گروه تحقیقی داشتند و به قبل از انقلاب بر می گردد، در آن جامعه اگر یک خانمی بخواهد محجبه باشد باید چه کار کند؟ اگر در جامعه حضور دارد باید چطور لباس بپوشد؟ برای مثال اگر یک زن کارگر، پزشک، آزمایشگاه و جراح باشد باید متناسب با آن فضای چه نوع لباسی را بپوشد چون به طور قطع یک جراح نمی تواند با چادر به اتاق جراحی برود و نمی توانستند این موضوع را هم منکر شوند و بگویند که جراح خانم نمی خواهیم. بنابراین با طراحان مختلف صحبت شد که بهتر است در شرایط و محیط های مختلف کاری، چه نوع پوششی برای خانم ها در نظر گرفته شود و بعد از انقلاب هم همان پوشش مانتو، شلوار و برای پوشش سر هم مقنعه انتخاب شد. این محدودیت ها سبب شد گروه تحقیقی امثال شهید مطهری و شهید بهشتی روی موضوع حجاب زن مسلمان تحقیق کنند؛ اگر آنها نمی آمدند، روی این موضوع مطالعه نمی کردند و یک الگویی را برای جامعه جدید ارایه نمی دادند در حال حاضر به این مرحله نمی رسیدیم؛ بگذریم از اینکه یک عده ای همیشه سوء استفاده می کنند اما ما اکثریت جامعه را در نظر می گیریم.

*شما به خانم گرجی و دباغ اشاره کردید خانم دباغ را به علت فعالیت هایی که داشتند همه می شناختیم؛ برای ما از زنان دیگری که در عرصه اجتماعی و سیاست حضور داشتند بگویید، چه کسانی دیگری بودند که کمتر شناخته شده هستند؟

بهشتی: تعداد زیادی از زنان در عرصه اجتماعی قبل از انقلاب حضور داشتند. برای مثال خانم دستغیب بودند، البته اکثرا افراد در حوزه آموزش و پرورش یا در دانشگاه حضور داشتند.

حتی خانواده ای مثل خانواده آقای خزعلی می بینید که دخترهای ایشان همه فعال بودند و هستند و به درجه استادی رسیدند و دختر دوم آیت الله خزعلی رییس دانشگاه الزهرا است.

خانم زهرا رهنورد حضور پررنگی در عرصه اجتماعی با تفکرات متفاوت داشتند بود اما هدف یکسان بود هر کدام در محیط خودشان فعال بودند.

یکی از پزشکان خیلی خوب ما بودند اما الان اسم ایشان را در خاطر ندارم چون آن موقع نمی گذاشتند با چادر کسی به دانشگاه پزشکی برود. اولین نفر ایشان بود که قبول شد و بعد هم با چادر به دانشگاه شهید چمران اهواز رفتند، یادم می آید که شهید بهشتی از این اتفاق خیلی خوشحال بودند.

خانم دکتر وحید دستجردی جزء افرادی بودند که اولین بار آمدند و با حجاب وارد این حوزه شدند. نه اینکه من فقط روی حجاب تاکید داشته باشم اما برای آنها حجاب محدودیت به حساب نمی آمد؛ البته سطح علمی خانم مرضیه وحید دستجردی هم بسیار بالا است. بعدها نماینده شدند و به عنوان اولین وزیر زن بعد از انقلاب هم مطرح شدند. در مصاحبه تازه ای که داشتند از ایشان سوال کردند بالاتر از وزارت در ذهن دارید؟ گفتند نه آن موقع اینقدر اذیت شدم که دیگر نمی توانم از وزارت به مرحله بالاتر بروم. چون هم فشار کار روی خانم ها زیاد است و برخی هم درمحیط کار آنها را دچار مشکل می کنند. امثال خانم وحید کم نداریم که سطح علمی شان هم بالا باشد یعنی مقاله دارند دانشیار هستند و استاد شدند، به سادگی نمی توان دانشیار شد در خارج از کشور هم آنها را در سطح علمی قبول دارند.

خانم شهلا حبیبی مشاور رییس جمهور در امور زنان از زمان آقای هاشمی بودند. اتفاقا ایشان هم اولین مشاور در امور زنان رییس جمهور بودند. تمام زندگی نامه های این زنان مبارز را به صورت کتاب در یک مجموعه ای جمع آوری کردند.

خانم پروین سلیحی هم حضور داشتند؛ ایشان همسر شهید لبافی نژاد بودند اما خانم سلیحی شناخته شده نیستند. ایشان در سن کم ازدواج می کنند و در اصفهان زندگی می کردند مادر شهید لبافی نژاد با مادر همسر من دوست بودند و از این طریق متوجه فعالیت های او شدم. دکتر لبافی نژاد از فعالین و مبارزین اصفهان بود و در عین حال از لحاظ علمی هم سطح بالایی داشتند. وقتی به تهران می آیند بازداشت می شوند، همسر ایشان هم به دنبال آقای لبافی نژاد به تهران می آید و ایشان را هم دستگیر می کنند، تنها کاری که انجام داده این بوده که بچه خود را به یکی از اقوام می سپارند. آنها را شکنجه های جسمی و روحی شدیدی می کردند تا دکتر لبافی نژاد به حرف بیاید. بعد از انقلاب نماینده مردم می شود و ادامه تحصیل هم می دهد و باز هم کسی در سطح جامعه ایشان را نمی شناسد. مشاور رییس سازمان صدا و سیما نیز می شوند، خیلی از این فیلم هایی که در ارتباط با مبارزین می بینیم ایشان پیگیری کردند تا فعالیت های زنان مبارز را نشان دهند اما همچنان گمنام هستند. امثال ایشان در سطح جامعه ما بسیار زیاد هستند، کاش می شد عملکرد زنان فعال را بررسی و آنها را به جامعه معرفی کرد.

خانم صفاتی هم از حوزه آمدند و ایشان مجتهد هستند و در شورای عالی انقلاب فرهنگی همکاری می کردند.

خانم دباغ هم در شاخه نظامی فعالیت خود را ادامه می دهد و رییس سپاه پاسداران می شود و بسیار تعجب آور است که چطور یک زن با چندین فرزند، می تواند در فضای اول انقلاب تا این اندازه فعال باشد. ایشان هم می گوید اگر همسرم من را همراهی نمی کردند امکان نداشت تا این اندازه بتوانم فعالیت کنم. قبل از انقلاب هم ایشان اعلامیه های امام را توزیع می کردند و خانم دباغ و دختر او را بازداشت می کنند و شکنجه می شوند. بعد از انقلاب هم در شاخه نظامی مسوولیت می پذیرد، با اینکه در حوزه درس خوانده بودند و شاگرد آیت الله سعیدی بودند. هربار که زندگی نامه ایشان را می خوانم می بینم که تا چه اندازه پایداری داشتند. نسل جدید و بچه های دهه شصتی بسیار فعال اما گمنام هستند.

اتفاقا مدت ها در شورای فرهنگی اجتماعی زنان وابسته به شورای عالی انقلاب فرهنگی همکاری می کردم در آنجا هم خانم هایی فعال بودند که تفکر و اندیشه روشنی داشتند البته از حوزه و دانشگاه در این جمع حاضر بودند.

*به عنوان سخن پایانی اگر صحبتی دارید بفرمایید.

بهشتی: ای کاش ما قبل از اینکه با عنوان سیاسی افراد را مورد بررسی قرار دهیم افراد را با تفکر، اندیشه و منش آنها می شناختیم؛ ممکن است خیلی ها تفکر آنها را نپذیرند اما به هر حال باید اندیشه این اشخاص به درستی در بین افراد جامعه بیان شود. شهید بهشتی قبل از اینکه چهره ای سیاستمدار باشند، جایگاه ایشان معلمی و استادی بود. مدت ها زمان نیاز دارد تا تفکر او شناخته شود. مثلا آقای قدوسی را هیچ کس به خوبی نمی شناسد و هیچ وقت کسی نگفت تفکر آقای قدوسی چه بود فقط می گویند ایشان دادستان بود به نظر من این ظلمی است که به این شخصیت ها شده است و فقط آن جایگاه سیاسی و اجتماعی آن دوران را می بینیم اما تفکر آنها را بیان نمی کنیم. در حالیکه خانه ایشان وقف کارهای فرهنگی و هنری شده است و کلاس های مختلفی در آنجا برگزار می شود. جایگاه امام موسی صدر را هم نباید فراموش کنیم، او تا مدت ها فقط به عنوان امام موسی صدری که در جامعه لبنان مطرح بود و از لحاظ سیاسی مورد بحث قرار می گرفت؛ اما به تازگی می بینیم تفکر ایشان مطرح می شود. زمانی که شهید بهشتی به آلمان رفتند مراجع تصمیم گرفتند دو نفر را به خارج از کشور بفرستند یکی از آنها شهید بهشتی و دیگری امام موسی صدر بودند،  تفکر این دو آنقدر به هم نزدیک بود که می گفتند آنها با هم برادر هستند چون شهید بهشتی اصلا برادر نداشتند.

متأسفانه هنوز برخی آن تفکر سابق را نسبت به زنان دارند و نتوانستند روشن بینی ایشان را درک کنند. البته تفکر دوستان ایشان هم به درستی درک نشده است، نمونه بارز آن آقای هاشمی بودند او دارای یک روشن بینی خاصی بود که زودتر از دیگران مسایل را تحلیل کنند. این خیلی مهم است متاسفانه از آن گروه تحقیق که شاگردان امام بودند و فقط رهبری از میان آنها ماندند، دارای روشن اندیشی بودند. خیلی از دوستان ما جزء خانواده های مذهبی بودند و قبل از انقلاب اجازه نمی دادند فرزندانشان درس بخوانند، اولین مدارس اسلامی مثل مدرسه رفاه را آنها تشکیل دادند بسیاری از خانواده ها با داشتن حجاب ترغیب شدند که فرزندان خود را به مدرسه بفرستند تا تحصیلات عالیه داشته باشند. ما نباید به صحبت های برخی از آقایان توجه کنیم اتفاقا خیلی این کار راحت است باید یک خط را بگیریم و آن هم خط امام و شاگرد ایشان رهبری است؛ لازم نیست به صداهای دیگر توجه کنیم چون راه ما کاملا مشخص و باز است.