جنگ ایران – عربستان، مفروضى تاریخى یا ضرورتى ناگریز

تدبیر24»فیروز نعیم محبوبی مدیرمسوول روزنامه نوآوران در سرمقاله ای در این روزنامه نوشت: تاریخ و جغرافیا – هردو – جبرى بزرگ بر سه حوزه تمدنی همسایه یعنی ایران، ترکیه و عربستان قرار داده است که خواه تلخ یا شیرین، این سه از آن گریزی و گزیری ندارند و ناچار به زیست در کنار یک دیگر هستند. در طول دوره ای نزدیک به سه هزار سال، تمدن دیرپای جهان در سه سوی بین النهرین که به گفته ویل دورانت خاستگاه تمدن بشری بوده است، هر یک به تناوب بر دو دیگر برتری و تسلط یافته اند و کوشیده اند مناسبات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی ملت یا دو ملت مغلوب را تحت سلطه خود درآورده و در دستگاه هاضمه خویش مضمحل و مستهلک کنند؛ اما هر بار با وجود اثرگذاری های ماندگار به ویژه به لحاظ فرهنگی، ناچار به بیرون دادن ساختار بلعیده شده بوده اند و هر مرتبه، دوباره روز از نو و روزی از نو. زمانى ایرانیان در دوران هخامنشی بر فلات آناتولی تا کرانه‌های دریای مرمره تسلط یافته اند و روزگاری دراز ایران لگدکوب سم اسبان ترکان آسیای مرکزی و سپس عثمانى شده است. زمانی در دوران ساسانیان، کل شبه جزیره عربستان به خراجگزارى دورافتاده در دستگاه امپراتوری ساسانی تبدیل شده است و سپس بلافاصله اعراب با فتح ایران  به همسایگی چین در شرق دور دست آسیا رسیده اند و نیز هنگامه اى بوده است که در آن و نه برای دورانى کوتاه، کل « جهان عرب » فقط یکی از استان هاى امپراتوری عثمانی به شمار مى آمده است.

   برای آنان که با این تاریخ بسیار طولانی – به درازای ۱۰ برابر کل تاریخ کشور ایالات متحده آمریکا – اندکی آشنایی دارند، کشمکش‌های سیاسی اخیر میان دو دولت ایران و عربستان سعودی – با وجود همه تبلیغات سیاسی و علائق ایدئولوژیک و حرارت ابرازی از هر دو طرف – به هیچ وجه نه تازگی دارد و نه خبر از تحولی بزرگ و ژرف و تعیین‌ کننده و برگشت ناپذیر در سرنوشت دو طرف می دهد. چنان که تاریخ به روشنی نشان می‌دهد، رقابت‌های ژئوپولتیک که هر بار و هر زمان خود را در ظاهری آراسته به ایدئولوژی های خوشرنگ و شعارهای آتشین و ظاهر فریبنده و حق به جانب می‌نمایاند، در مناسبات همسایگی سه قدرت منطقه ای یعنى ایران، ترکیه و عربستان سعودی، نه تازگی دارد و نه با همه تحولات سیاسی و اقتصادی زودگذر قابل تعیین مسیر قطعی است. محمد جواد ظریف، پس از آغاز دور اخیر بگو مگوها و کشمکش‌های سیاسی میان ایران و عربستان از یک سو و عربستان و قطر از سوی دیگر، به درستی به این واقعیت بدیهی تاریخی – که حتى ذکر آن در این‌ غبار ایدئولوژیک کور کننده ناشی از هوشمندی است – اشاره کرده بود که همسایگان – دست‌ کم در این منطقه – نه مى توانند همدیگر را ببلعند و نه مى توانند یک دیگر را نادیده بگیرند.

   آن چه مى ماند، ضرورت حفظ خونسردی و آرامش و تلاش برای پرهیز از کشانده شدن مجادلات به درگیری نظامی در صحنه میدانی است. منطقه خلیج فارس و خاورمیانه، مانند مغازه بلور فروشی در وسط بازار قصاب هاست. قدرت های بین المللی یا همان قصاب ها، الزاماً در حفظ ثبات و آرامش این منطقه منافع و مصالح یکسانی با کشورهای آن ندارند و حتى اگر از طریق متحدان و اقمار منطقه ای خود در بی ثبات کردن آن بکوشند، بر ما فرض است که با حفظ آرامش و خویشتن دارى – و از جمله خویشتن دارى لفظى – اراده قدرت های بیگانه در ایجاد آشوب در منطقه – با هدف روشن بهره‌ برداری اقتصادی و سیاسی و فروش اسلحه – را خنثی کنیم.

   در روابط استراتژیک ایران با دو همسایه بزرگ خود یعنی ترکیه و عربستان، مسأله بنیادین این است که در روابط ایران با ترکیه، نیاز اقتصادی دو طرف یعنی کمبود انرژی در طرف ترکیه ای و احتیاج ایران به واردات کالاهای صنعتی از اروپا و ترکیه، به مثابه چسبى نیرومند از تعمیق بحران در روابط دو جانبه – هر چقدر هم که جدی باشد – جلوگیری می‌کند. رقابت‌ها و کشمکش‌های سیاسی و استراتژیک و ایدئولوژیک ایران و ترکیه با یک دیگر، از عراق و سوریه و قفقاز و آسیای میانه گرفته تا دعوا بر سر رهبری جهان اسلام، نه کوچک است و نه تازگی دارد؛ اما هر بار، واقعیت اقتصادى به هر دو طرف هشدار می‌دهد که صبور باشند و خویشتن دارى کنند. چنین است که با وجود همه این چالش‌ها، یکی از قدیمی‌ترین قراردادهای تٓرک مخامصه در همه جهان که هنوز هم معتبر است و اجرا می‌شود، یعنی قرارداد موسوم به « ذهاب » تقریبا ۴۰۰ سال است که دوام آورده و چشم اندازی برای لغو آن از دو سوی تهران و آنکارا دیده نمی‌شود.

    اما کاملا بر عکس، در مورد ایران و روابط آن با عربستان، با وجود آن که کشمکش ها و رقابت ها و هم چشمی های دو جانبه حادتر و ژرفتر از ترکیه نیست، فقدان هرگونه علائق اقتصادی مشترک و دو جانبه بین تهران و ریاض، هیچ گونه زمینه مشترکی برای تحمل همزیستی دو جانبه بین دو کشور وجود ندارد و باقی نمی‌گذارد. فقدان علائق مشترک اقتصادی که سهل است، در مهمترین موضوع اقتصادی – یعنى نفت – هر دو کشور رقیبانى بزرگ برای یک دیگر به شمار می‌آیند و بر عکس روابط با ترکیه که یک طرف نیازمند خرید و طرف دیگر فروشنده است، این جا هر طرف فروشنده اند و رقیب. فى الواقع این رقابت بنیادین و ژئوپولتیک و اقتصادی است که هر روز خود را به رنگی در می آورد و در قالب رقابت بر سر رهبری جهان اسلام یا جنگ دروغین بین شیعه و سنی خود را بین دو کشور می‌نمایاند.

   با این وجود – دست کم در موقعیت کنونی جهان اسلام و منطقه خاورمیانه – افزایش تنش در روابط بین تهران و ریاض، به سود هیچ یک از این دو پایتخت و دیگر کشورهای منطقه نیست و تماماً منافع آن به جیب سازندگان اسلحه در ایالات متحده و دیگر کشورهای اروپای غربی و شرقی می رود که هزاران کیلومتر دورتر، در سایه اى امن به این منازعات با لبخندى بر لب می‌نگرند. این البته مایه خوشبختی است که بنا به علل بسیار، هیچ یک از کشورهای منطقه – حتى اگر تمامى ذخایر ارزى خود را به اسلحه تبدیل کنند – قادر به راه اندازی یک جنگ تمام عیار با طرف مقابل خود نیستند؛ اما به ویژه تهران باید هوشیار باشد که ممکن است حکومت تازه کار عربستان بخواهد با هدف فروکش تنش هاى سیاسی درونی خود و برکناری ولیعهد پیشین یا حتى خوش‌ خدمتی به ایالات متحده برای جلب نظر رئیس جمهور جدید آن، از افزایش تنش با تهران استقبال کند. این ما هستیم که می توانیم با خویشتن داری، از رسیدن آن ها به این هدف جلو گیرى کنیم.

   هم زمان و هم آرامش، هر دو به سود تهران است.